در سال‌های اخیر، جهان شاهد دگرگونی‌های بسیاری در الگوهای مصرف انرژی بوده است. پس از پایان دوران قرنطینه ناشی از همه‌گیری کرونا، بسیاری از تحلیل‌گران انتظار داشتند که مصرف نفت دوباره به رشدهای قابل توجه پیشین بازگردد. با این حال، گزارش‌های اخیر آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) نشان می‌دهد که رشد تقاضای جهانی نفت در سال ۲۰۲۴ با کندی محسوسی مواجه شده است. این کندی، نه تنها نتیجه عوامل کوتاه‌مدت و نوسانات بازار، بلکه بازتابی از روندهای ساختاری بلندمدت نظیر گسترش فزاینده خودروهای برقی، بهبود مستمر بهره‌وری انرژی، افزایش استفاده از گاز طبیعی، توسعه چشمگیر راه‌آهن‌های پرسرعت و تغییرات بنیادین در ساختار اقتصاد جهانی است. درک دقیق این روندها برای ترسیم چشم‌اندازی روشن از آینده انرژی جهان، به‌ویژه در ارتباط با جایگاه نفت، حیاتی است.
برای مطالعه مقاله “کلان روندهای جهانی تقاضای انرژی در سال 2024” اینجا کلیک کنید.
روندهای جهانی: شتاب‌گیری تقاضای انرژی، با پیشتازی برق
سال ۲۰۲۴ را می‌توان نقطه‌ی عطفی در بازار جهانی انرژی دانست؛ سالی که تحولات پیشین با شدت بیشتری ادامه یافتند. اجزای مختلف نظام انرژی جهانی در این سال با نرخ‌های رشد متفاوتی روبرو شدند که نشان‌دهنده‌ی تأثیر همزمان عوامل کوتاه‌مدت (نظیر تغییرات آب‌وهوایی) و روندهای ساختاری بلندمدت است.
در سال ۲۰۲۴، تقاضای جهانی انرژی با افزایشی معادل ۲.۲ درصد همراه بود که به‌طور قابل‌توجهی سریع‌تر از میانگین سالانه ۱.۳ درصد در بازه زمانی ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ است. بخشی از این افزایش به تغییرات شدید آب‌وهوایی در برخی مناطق نسبت داده می‌شود که طبق برآوردها حدود ۰.۳ واحد به رشد کلی تقاضا افزوده است. با این حال، نکته‌ی قابل‌تأمل این است که رشد تقاضای انرژی همچنان از رشد تولید ناخالص داخلی جهانی (حدود ۳.۲ درصد در سال ۲۰۲۴) عقب‌تر مانده است، که نشان‌دهنده‌ی افزایش کارایی انرژی در مقیاس جهانی است.
کند شدن رشد تقاضای جهانی نفت در سال ۲۰۲۴
در سال ۲۰۲۴، رشد تقاضای جهانی نفت به تنها ۰.۸ درصد (معادل ۱.۵ اگزاژول یا ۸۳۰ هزار بشکه در روز) رسید، در حالی که این رقم در سال ۲۰۲۳ برابر با ۱.۹ درصد بود. در شکل زیر تغییرات سالانه تقاضای جهانی نفت در مناطق کلیدی جهان از جمله ایالات متحده، اتحادیه اروپا، سایر اقتصادهای پیشرفته، چین، هند، خاورمیانه و سایر بازارهای نوظهور و در حال توسعه (EMED) برای سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴ نمایش داده شده است.
همانطور که در این شکل مشاهده می‌شود، در سال ۲۰۲۳، چین و هند بیشترین سهم را در رشد کلی تقاضا داشته‌اند، اما در سال ۲۰۲۴، رشد تقاضا در چین به شدت کند شده است، در حالی که هند همچنان به روند صعودی خود ادامه داده است. اقتصادهای پیشرفته عمدتاً روند کاهشی یا ثابتی را نشان می‌دهند.
این کاهش شتاب در تقاضای جهانی، تحت تأثیر عواملی چون پایان جهش مصرف پس از همه‌گیری کرونا، کندی رشد صنعتی و گسترش فزاینده خودروهای برقی رخ داده است. جالب توجه است که سهم نفت از مصرف کل انرژی برای اولین بار در ۵۰ سال اخیر به کمتر از ۳۰ درصد کاهش یافته است، در حالی که در دهه‌ی ۱۹۷۰ این رقم به اوج ۴۶ درصد رسیده بود. این تحول، نمایانگر تغییر پارادایم در سبد انرژی جهانی است.
منابع اصلی رشد تقاضای نفت در سال ۲۰۲۴: سهم صنعت پتروشیمی و حمل و نقل هوایی و دریایی
در سال ۲۰۲۴، بیش از نیمی از رشد تقاضای نفت مربوط به تامین خوراک‌های مورد نیاز صنعت پتروشیمی و تولید سوخت هواپیما و کشتی بود. از نظر حجمی، سهم خوراک‌های مورد نیاز صنعت پتروشیمی در این رشد چشمگیرتر و حدود ۷۰ درصد بوده است. این در حالی است که بخش حمل‌ونقل جاده‌ای، پس از رشد چشمگیر پسا-کرونا، سهم بسیار اندکی (تنها ۵ درصد) در رشد کلی تقاضا داشت. این تغییر در سهم بخش‌های مختلف به خوبی در شکل زیر قابل مشاهده است که نشان‌دهنده پارادایم شیفت در مصرف نهایی نفت است.
این نمودار، رشد تقاضای نفت را بر حسب میلیون بشکه در روز (mb/d) و به تفکیک بخش‌های مختلف (حمل‌ونقل جاده‌ای، هوانوردی و کشتیرانی، خوراک و سایر بخش‌ها) از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴ نشان می‌دهد. خط قرمز نقطه‌چین، میانگین رشد سالانه نفت در دوره قبل از همه‌گیری (۲۰۰۹-۲۰۱۹) را نمایش می‌دهد. این نمودار به وضوح نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۴، سهم بخش‌های صنعت پتروشیمی و حمل و نقل هوایی و دریایی در رشد تقاضا به مراتب چشمگیرتر از بخش حمل‌ونقل جاده‌ای بوده است، که منعکس‌کننده تأثیر روزافزون فناوری‌های جدید، افزایش تقاضای محصولات پتروشیمی در راستای رشد اقتصادی جهان و همچنین تغییرات ساختاری در صنعت حمل‌ونقل است.
برای مطالعه مقاله “راهکارهای پیشرو جهت کاهش کربن سوخت‌های فسیلی در صنعت حمل‌ونقل” اینجا کلیک کنید.
برای مطالعه مقاله “نگاهی کلان به زنجیره ارزش هیدروژن در صنعت پتروشیمی ایران” اینجا کلیک کنید.
عوامل موثر بر کندی رشد تقاضا
1. نقش چین در کاهش رشد جهانی
چین، که در سال ۲۰۲۳ با رشد تقاضای نفتی چشمگیر ۸.۷ درصدی پس از لغو محدودیت‌ها و جهش تقاضا همراه بود، در سال ۲۰۲۴ رشد خود را به تنها ۰.۸ درصد کاهش داد. این کندی ناشی از ترکیبی از عوامل متعدد است: گسترش برق‌رسانی سریع خودروها، افزایش استفاده از کامیون‌های گازسوز، توسعه عظیم راه‌آهن‌های پرسرعت و رکود مداوم در بخش املاک و مستغلات. علاوه بر این، در حالی که در سال ۲۰۲۳ کاهش ۱۸ درصدی قیمت نفت باعث افزایش تقاضا شد، در سال ۲۰۲۴ قیمت‌ها تقریباً ثابت ماندند و اثر افزایشی مشابهی بر تقاضا نداشتند.
2. رشد متمرکز تقاضا در تامین خوراک صنعت پتروشیمی
با وجود اینکه مصرف جهانی نفت در سال ۲۰۲۴ تنها ۱.۳ درصد بالاتر از سطح سال ۲۰۱۹ بود، عمده این افزایش ناشی از رشد تقاضای خوراک‌های صنعت پتروشیمی (بیش از ۱۲ درصد در پنج سال اخیر) است که به طور عمده در چین متمرکز بوده است. این رشد بالا در بخش خوراک‌های صنعت پتروشیمی، به دلیل فقدان پیشرفت‌های کارایی قابل توجه یا جایگزینی گسترده در تولید و تقاضای پلاستیک، همچنان این روند ادامه دارد. در مقابل، استفاده‌های غیر از خوراک (مانند کاربردهای حمل‌ونقل) تقریباً به سطح سال ۲۰۱۹ بازگشته‌اند.
3. پیشتازی هند در رشد مصرف
در میان کشورهای در حال توسعه، هند به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور جهان با رشد ۳.۴ درصدی مصرف نفت در سال ۲۰۲۴، به بزرگ‌ترین منبع رشد تقاضای جهانی نفت تبدیل شد. اقتصاد پویای این کشور زیربنای پیشرفت‌های اخیر بوده است، با افزایش جمعیت در شهرها، افزایش رفاه عمومی و افزایش مالکیت خودرو که منجر به رشد ۱۱.۶ درصدی تقاضای نفت در هند در سال ۲۰۲۴ نسبت به ۲۰۱۹ شده است. مصرف بنزین در پرجمعیت‌ترین کشور جهان از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴، ۴۱.۷ درصد (معادل ۳۱۰ هزار بشکه در روز) افزایش یافته است.
4. افزایش سوخت‌های زیستی
مصرف سوخت‌های زیستی در سال ۲۰۲۴، حدود ۰.۲ اگزاژول افزایش یافت و به بیش از ۴ درصد از مصرف سوخت مورد نیاز صنعت حمل‌ونقل جهانی رسید. این رشد عمدتاً از برزیل، هند، اندونزی و ایالات متحده ناشی شده است و حاصل سیاست‌های حمایتی برای ترکیب سوخت‌های زیستی با سوخت‌های فسیلی است. برزیل به تنهایی نزدیک به نیمی از توسعه و به طبع تقاضای سوخت‌های زیستی را به خود اختصاص داده است.
برای مطالعه مقاله “پالایشگاه های سوخت زیستی: انقلاب سبز در صنعت انرژی و راهی به سوی آینده پایدار” اینجا کلیک کنید.
5. تقاضا در اقتصادهای پیشرفته
در اقتصادهای پیشرفته، مصرف نفت در سال ۲۰۲۴ تنها ۰.۱ درصد کاهش داشت، اما همچنان ۵.۴ درصد کمتر از سطح سال ۲۰۱۹ است. این کاهش عمدتاً در محصولات نفتی برای حمل‌ونقل جاده‌ای متمرکز بود، جایی که استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر بهره‌وری خودرو، سهم بالاتر خودروهای برقی و رواج بیشتر دورکاری بر رشد اقتصادی زیربنایی غلبه کرده‌اند. ایالات متحده نیز رشد قابل توجهی را تجربه نکرد؛ مصرف بنزین در آن تحت تأثیر دورکاری کاهش یافته در حالی که مصرف خوراک‌های پتروشیمی به دلیل افزایش تولید پلیمر برای صادرات رشد داشت.
در اتحادیه اروپا و ژاپن، تقاضای نفت در صنعتحمل‌ونقل در سال ۲۰۲۴ کاهش قابل توجهی داشت. در اروپا، مصرف ۷ درصد و در ژاپن حدود ۱۱.۸ درصد نسبت به قبل از همه‌گیری کاهش یافته است. این امر نشان‌دهنده تأثیر عوامل متعددی از جمله استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر در افزایش بهره‌وری خودروها، سهم بالای خودروهای برقی و رواج دورکاری در این مناطق و به طبع کاهش تقاضا در حمل و نقل و مصرف سوخت است.
6. چالش‌های اقتصادی در آفریقا و آمریکای لاتین
در آفریقا و برخی کشورهای آمریکای لاتین، افزایش قیمت نفت و تقویت ارزش دلار آمریکا چالش‌هایی را برای واردکنندگان ایجاد کرد و منجر به کاهش مصرف شد. این امر اغلب مجر به مشکلات اقتصادی گسترده‌تر (مانند آرژانتین و سریلانکا) و لغو یا کاهش یارانه‌های سوخت دولتی (مانند مصر، نیجریه و پاکستان) شد. در نهایت، تقاضا در آفریقا در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ کاهش یافت، در حالی که تقاضا در آمریکای‌لاتین عمدتاً به دلیل رشد در برزیل در مجموع افزایش یافت.
جمع بندی:
مطالعات و گزارشات شرکت‌ها و موسسات بین‌المللی مختلف به وضوح نشان می‌دهد که تقاضای جهانی نفت در حال ورود به دوره‌ای از رشد کند و محدود است؛ دوره‌ای که نشانه‌های آن را می‌توان در گسترش سریع خودروهای برقی، بهبود بهره‌وری انرژی، سیاست‌های اقلیمی و تغییر سبک زندگی انسان‌ها در راستای توسعه تکنولوژی و افزایش رفاه عمومی در کشورهای مختلف جهان مشاهده کرد. با وجود آنکه تقاضا خوراک‌های مورد نیاز صنعت پتروشیمی و توسعه پتروپالایشگاه‌ها در مناطق مختلف جهان همچنان در حال رشد است، تقاضای نفت به عنوان سوخت، به‌ویژه در بخش حمل‌ونقل، با فشارهای متعددی مواجه‌اند. برای کشورهایی که نقشه راه آینده انرژی را برای خود تدوین کرده‌اند، این روندها نه‌تنها چالش، بلکه فرصتی مهم برای تسریع در گذار به انرژی‌های پاک نظیر انرژیی خورشیدی، بادی، هیدروژن، … و قابلیت تامین پایدار انرژی در بلندمدت هستند. این تحولات، نشانگر آغاز عصر جدیدی در چشم‌انداز انرژی جهانی است که در آن، کارایی، نوآوری و پایداری نقش محوری ایفا خواهند کرد.
