در مسیر دستیابی به انتشار صفر خالص (Net-zero)، همکاری گسترده میان دولت‌ها، صنایع و دانشگاه‌ها بیش از هر زمان دیگری ضروری است. این همکاری به دلیل اهمیت کاهش انتشار کربن دی اکسید و سایر گازهای گلخانه‌ای، باید تقویت شود. در کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل (COP 28) در سال 2023، نتایج اولین ارزیابی جامع جهانی ارائه نشان داد با وجود پیشرفت‌های مهم، جهان هنوز از هدف‌گذاری‌های توافق‌نامه پاریس عقب مانده است. با ا اینکه تلاش‌های زیادی در این زمینه انجام شده است، اما فرصت‌ها برای تسریع اقدامات اقلیمی، از جمله کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از جمله کربن دی اکسید و اجرای سیاست‌های زیست‌محیطی، به سرعت در حال از دست رفتن هستند. برای دستیابی به اهداف اقلیمی، نیاز به سیاست‌های جاه‌طلبانه‌تری نیاز است. همچنین، اقدامات در تمامی بخش‌ها باید سریع‌تر انجام شوند.
چالش‌های دستیابی به انتشار صفر خالص
طبق گزارش ششم هیئت بین دولتی تغییرات اقلیمی [1] (IPCC)، دستیابی به انتشار صفر خالص مستلزم همکاری‌های بین‌المللی، نوآوری‌های گسترده، حکمرانی یکپارچه و تخصیص منابع مالی بیشتر است. هر کشوری باید متناسب با توانمندی‌ها و منابع خود در این مسیر مشارکت کند. این مشارکت باید به گونه‌ای باشد که تعهدات اقلیمی متناسب با ظرفیت‌ها و منابع اقتصادی هر کشور در نظر گرفته شود. نکته مهم این است که برای پیشبرد سریع‌تر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، توسعه فناوری‌های مختلف در راستای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ایی باید تسریع شود تا رسیدن به هدف انتشار صفر خالص از منظر اقتصادی نیز امکان پذیر و توجیه پذیر باشد. برای مطالعه مقاله نقشه راه کاهش کربن دی اکسید: انواع منابع انتشار و راهکارهای عملیاتی اینجا کلیک کنید.
اقتصاد چرخشی کربن
اقتصاد چرخشی کربن [2] (CCE)، رویکردی جامع برای مدیریت انتشار کربن است که بر کاهش، استفاده مجدد، بازیابی و حذف کربن از چرخه‌های صنعتی و طبیعی تمرکز دارد و در شکل زیر نیز به تصویر کشیده است. این مفهوم به‌عنوان راه‌حلی برای مقابله با چالش‌های اقلیمی و دستیابی به اهداف انتشار صفر خالص مطرح شده است. اقتصادهای سنتی بر اساس مدل خطی استخراج-تولید-مصرف-دفع عمل می‌کنند. در این مدل، منابع طبیعی استخراج می‌شوند، محصولات تولید شده و مصرف می‌گردند، و در نهایت، ضایعات به عنوان زباله به محیط زیست وارد می‌شوند. این مدل خطی با تمرکز بر افزایش تولید و مصرف، منجر به افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای، تخریب محیط زیست و کاهش منابع طبیعی می‌شود. به دلیل عدم توجه به بازیافت و استفاده مجدد از مواد، مدل سنتی به چالش‌های پایداری مانند تغییرات اقلیمی و آلودگی هوا دامن می‌زند.
در مقابل، اقتصاد چرخشی کربن به دنبال ایجاد چرخه‌ای بسته و پایدار است که در آن کربن به عنوان یک منبع مفید در سیستم اقتصادی باقی می‌ماند. این مدل با بهره‌گیری از فناوری‌های نوآورانه مانند جذب و ذخیره‌سازی کربن و همچنین سیاست‌های زیست‌محیطی، انتشار کربن را کنترل و به حداقل می‌رساند. هدف اصلی آن کاهش هدررفت منابع، افزایش بهره‌وری، و کاهش آسیب به محیط زیست است. در این مدل، کربن به جای دفع شدن، مجدداً به چرخه تولید و مصرف باز می‌گردد و به عنوان یک عامل مهم در ساختار اقتصادی پایدار به کار گرفته می‌شود.
تا اواسط سال 2023، 104 کشور اهداف بلندمدتی برای دستیابی به انتشار صفر خالص تعیین کرده بودند و 60 کشور دیگر در حال بررسی این اهداف بودند. هرچند این امر تعهد جمعی کشورها را برای کاهش تغییرات اقلیمی نشان می‌دهد، اما هر کشور به دلیل شرایط خاص خود، مسیر متفاوتی برای رسیدن به اقتصاد چرخشی کربن دارد.
شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE) که توسط مرکز مطالعات و تحقیقات نفت (KAPSARC [1]) تدوین و به‌روزرسانی می‌شود، به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا عملکرد کشورها را در مسیر دستیابی به صفر خالص ارزیابی کنند. مطابق شکل زیر شاخصCCE، عملکرد 64 اقتصاد بزرگ جهان را پوشش می‌دهد. این کشورها تقریباً 90 درصد از اقتصاد جهانی و انتشار کربن دی‌اکسید را به خود اختصاص داده‌اند. این شاخص ترکیبی از داده‌های معتبر از 38 منبع است که امتیازاتی از 0 تا 100 به هر کشور در هر یک از 38 شاخص می‌دهد. این امتیازات به‌صورت. نمرات مرکب در شاخص‌هایی مانند شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE) به عنوان ابزاری برای ترکیب داده‌های مختلف و ایجاد یک ارزیابی کلی از عملکرد کشورها در حوزه کاهش انتشار کربن و اقتصاد چرخشی استفاده می‌شوند. این نمرات بر اساس عملکرد کشورها در زمینه‌های مختلفی همچون توسعه زیرساخت‌های پایدار، استفاده از فناوری‌های کاهش‌دهنده کربن و اجرای سیاست‌های زیست‌محیطی تخصیص داده می‌شوند. سپس نمرات هر کشور در شاخص‌های جزئی ترکیب شده و به نمرات مرکب تبدیل می‌شوند که شامل شاخص کل CCE، عملکرد CCE و عوامل تسهیل‌کننده CCE است.
شاخص کل CCE نمایانگر ارزیابی کلی از پیشرفت کشورها در مسیر دستیابی به صفر خالص کربن است و به سیاست‌گذاران اجازه می‌دهد تا کشورها را با یکدیگر مقایسه کنند. عملکرد CCE به طور ویژه بر نحوه اجرای سیاست‌های کاهش انتشار کربن دی اکسید و موفقیت‌های عملی کشورها در این زمینه تمرکز دارد. همچنین، عوامل تسهیل‌کننده CCE شامل زیرساخت‌ها و فناوری‌های مورد نیاز برای پیشبرد اقتصاد چرخشی کربن در کشورها است. این نمرات مرکب به سیاست‌گذاران و تحلیل‌گران کمک می‌کنند تا وضعیت هر کشور را به‌طور جامع‌تر درک کرده و برای بهبود آن برنامه‌ریزی کنند.
عوامل تشکیل‌دهنده شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE) و شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE) در سال 2023 در شکل زیر نمایش داده شده است. این شاخص با استفاده از ترکیبی از عوامل مختلف، عملکرد کشورها را در راستای دستیابی به اقتصاد چرخشی کربن ارزیابی می‌کند. این شاخص شامل دو بخش اصلی است: عملکرد CCE و عوامل تسهیل‌کننده CCE. در بخش عملکرد، عواملی مانند کارایی انرژی، انرژی‌های تجدیدپذیر، الکتریکی‌سازی، انرژی هسته‌ای و استفاده از سوخت‌های طبیعی و جایگزین مورد بررسی قرار می‌گیرند. همچنین فناوری‌های مهمی مانند ذخیره‌سازی و جذب کربن و استفاده از هیدروژن که به کاهش انتشار کربن کمک می‌کنند، از دیگر عوامل تأثیرگذار در این بخش هستند. این بخش از شاخص به ارزیابی کارایی کشورها در اجرای فناوری‌ها و سیاست‌های کاهش انتشار کربن می‌پردازد.
در بخش عوامل تسهیل‌کننده، شاخص‌هایی مانند سیاست‌ها و مقررات مرتبط با انرژی، پشتیبانی مالی و سرمایه‌گذاری، تحقیقات و نوآوری، و آمادگی محیط زیستی بررسی می‌شوند. این عوامل تعیین می‌کنند که کشورها چگونه می‌توانند شرایط لازم برای به‌کارگیری فناوری‌های پاک و اقدامات زیست‌محیطی را فراهم کنند. به طور کلی، شاخص CCE یک دیدگاه جامع از عملکرد و آمادگی کشورها در حرکت به سمت اقتصاد چرخشی کربن ارائه می‌دهد و کمک می‌کند تا سیاست‌گذاران بتوانند با ارزیابی این عوامل، برنامه‌های بهینه‌تری برای کاهش انتشار کربن دی اکسید طراحی کنند.
عوامل تشکیل دهنده شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE) در سال 2023برای کشورهای تولیدکننده نفت و گاز، پنج شاخص دیگر با عنوان چشم انداز تولیدکنندگان نفت (OPL) وجود دارد که به بررسی عملکرد این کشورها در راستای چرخش کربن می‌پردازد، و نمرات ترکیبی آن برای تولیدکنندگان نفت در شکل‌های زیر نمایش داده شده‌اند. شاخص‌های کلیدی تولیدکنندگان نفت (OPL)، شامل معیارهایی است که میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای و کارایی صنعتی در تولید نفت و گاز را بررسی می‌کنند. نخستین شاخص، شدت کربن دی اکسید منتشر شده از تولید نفت خام است، که به مقدار گازهای گلخانه‌ای منتشر شده در طی فرآیند تولید هر واحد نفت خام اشاره دارد. کاهش این شاخص از طریق بهینه‌سازی فرآیندها و به‌کارگیری فناوری‌های نوین، می‌تواند نقش مهمی در کاهش انتشار کربن داشته باشد. شاخص دوم، شدت سوزاندن گاز در تولید نفت است، که میزان گازهای همراه نفت را که به جای بازیافت، سوزانده می‌شوند، ارزیابی می‌کند. این فرآیند که به عنوان فلرینگ [1] شناخته می‌شود، منجر به انتشار قابل‌توجه گازهای گلخانه‌ای می‌شود و لازم است کشورها برای کاهش آن تلاش‌های بیشتری انجام دهند.
سومین شاخص، شدت نشت متان است، که به بررسی میزان انتشار غیرعمدی متان از زیرساخت‌های تولید نفت و گاز می‌پردازد. متان یک گاز گلخانه‌ای بسیار قوی‌تر از کربن دی اکسید است و کاهش نشتی‌های متان می‌تواند تأثیر قابل توجهی در کاهش انتشار کلی گازهای گلخانه‌ای داشته باشد. شاخص چهارم، شدت کربن در ارزش افزوده تولیدات صنعتی است، که نشان می‌دهد که چه میزان کربن به ازای هر واحد ارزش افزوده در صنایع وابسته به نفت و گاز منتشر می‌شود. این شاخص به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا بهره‌وری زیست‌محیطی فرآیندهای صنعتی را ارتقا دهند. نهایتاً، ارزش افزوده صنعت شیمیایی میزان تأثیر این صنعت بر انتشار کربن را نشان می‌دهد و نقش آن در کاهش یا افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای را بررسی می‌کند.این پنج شاخص به سیاست‌گذاران کمک می‌کنند تا عملکرد کشورهای تولیدکننده نفت و گاز را از نظر کاهش انتشار کربن و حرکت به سوی اقتصاد چرخشی ارزیابی کنند. این ارزیابی‌ها برای کشورهای تولیدکننده نفت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است زیرا این کشورها باید بین حفظ منافع اقتصادی حاصل از تولید نفت و تعهدات زیست‌محیطی تعادل برقرار کنند.
در نهایت، شاخص CCE به سوالات کلیدی درباره پیشرفت کشورها در مسیر اقتصاد چرخشی کربن پاسخ می‌دهد: آیا کشورها به‌طور مؤثر از فناوری‌ها و اقدامات اقلیمی بهره می‌برند؟ چقدر آماده هستند تا به سرعت به سمت انتشار صفر خالص حرکت کنند؟ این شاخص نه تنها یک ابزار مقایسه‌ای مهم است، بلکه به عنوان یک ابزار مقایسه‌ای مهم عمل می‌کند. این شاخص به سیاست‌گذاران امکان می‌دهد تا استراتژی‌های کارآمدتری برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تدوین کنند. در این مسیر چالش‌برانگیز، همکاری بین‌المللی، نوآوری‌های مستمر و تعهد به حفظ توسعه پایدار باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
مراجع
[1] Flaring
[1] King Abdullah Petroleum Studies and Research Center
[1] Intergovernmental Panel on Climate Change
[2] Circular Carbon Economy
