در دنیای امروز، مسئله کاهش انتشار کربن‌دی اکسید به یکی از اولویت‌های اصلی اغلب کشورها تبدیل شده است. اقتصاد چرخشی کربن [1] (CCE) به عنوان راهکاری مناسب جهت دستیابی به منابع پایدار انرژی و کاهش اثرات تغییرات اقلیمی، توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. این سیستم اقتصادی بر بهره‌وری بهینه از منابع، کاهش اتلاف انرژی و بازیافت کربن تمرکز دارد. موفقیت در این مسیر به عوامل متعددی وابسته است که هر یک از کشورها بسته به توانایی‌ها و سیاست‌های خود در ابعاد مختلفی عملکرد متفاوتی دارند. از سرمایه‌گذاری‌های و تامین مالی گرفته تا سیاست‌گذاری‌ها و نوآوری در تکنولوژی، همه این عوامل در شکل‌دهی به آینده انرژی‌های پاک و توسعه پایدار در دوران گذار نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کنند.
شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE)
بر اساس شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE)، پنج عامل، سیاست و مقررات [2]، فناوری، دانش و نوآور [3]، حوزه مالی و سرمایه‌گذاری [4]، محیط کسب‌وکار [5] و انعطاف‌پذیری کلی سیستم [6] نقش حیاتی در دستیابی به اهداف کربن‌زدایی دارند. این عوامل با عنوان، شاخص‌های تسهیل کننده (CCE Enablers) شناخته می‌شوند و عملکرد هر کشور در این پنج بعد، امتیاز کلی آن را در این شاخص تعیین می‌کند. (برای مطالعه مقاله “تسهیل‌کننده‌های اقتصاد چرخشی کربن: چالش‌ها و فرصت‌های جهانی در گذار به سمت انرژی پاک” اینجا کلیک کنید.)
میزان اثرگذاری هر یک از این شاخص‌های تسهیل کننده در تغییر امتیازات شاخص CCE از سال 2022 تا 2023 در شکل زیر نشان داده شده است. در میان کل شاخص‌های مطرح شده پنج شاخص؛ بهبودهایی در سیاست‌ها و مقررات، سرمایه‌گذاری و بخش مالی، و همچنین فناوری، دانش و نوآوری بیشترین اثر را در تغییرات در امتیاز کشورهای مختلف دارد. در مقایسه با سال 2022، تغییرات در شاخص‌های تسهیل کننده CCE در سال 2023 نسبتاً کمتر بوده است، دلیل این موضوع می‌تواند این باشد که ابعاد مختلف این شاخص‌ها بسیار پیچیده است و نیاز به بهبودهای چند سطحی دارد. به عبارت دیگر، کشورها باید در بخش‌های مختلف به‌طور هم‌زمان پیشرفت کنند تا امتیازات بالاتری در این شاخص کسب کنند.
در سال 2023، بحرین، سوئیس، استرالیا، عمان و تونس بیشترین بهبود را در نمرات خود داشته‌اند. بحرین توانسته با افزایش سرمایه‌گذاری و بهبود دسترسی به منابع مالی، بخش عمده‌ای از امتیازات خود را به دست آورد. استرالیا نیز علاوه بر بهبود در سرمایه‌گذاری، در بخش سیاست‌گذاری و تکنولوژی پیشرفت چشمگیری داشته است. در سوئیس، عمان و تونس، بیشتر بهبودها در زمینه سیاست‌گذاری و مقررات بوده است. در مقابل، کشورهایی مانند مراکش، پاکستان و سریلانکا در برخی زمینه‌ها مانند سیاست‌ها و محیط کسب‌وکار کاهش امتیاز داشتند.
ایران، با وجود اینکه در زمینه تکنولوژی پیشرفت کمی داشته است، در بخش‌های سیاست‌گذاری و مقررات، محیط کسب و کار کاهش امتیاز داشته و به طور کلی امتیاز کمتری در سال 2023 نسبت به سال قبل کسب کرده است.
برای بررسی عمیق‌تر حوزه‌های کلیدی تغییر امتیازات شاخص CCE، معیارهای سیاست‌ها و مقررات، تکنولوژی، دانش و نوآوری و ابعاد مالی و سرمایه‌گذاری که نسبت به شاخص‌های دیگر اثرگذارتر بودند، در ادامه با جزئیات بیشتری مورد بررسی قرار می‌گیرد.
سیاست‌گذاری و تدوین قوانین مقررات
عوامل کلیدی موثر در تغییرات سیاست‌گذاری و مقررات از سال2021 تا 2023 در شکل زیر نشان داده شده است. در این بازه زمانی تغییرات مهمی در سیاست‌ها و مقررات اقلیمی دیده شده است. در این مدت، بسیاری از کشورها تلاش کرده‌اند سیاست‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی را به ویژه با هدف‌گذاری برای رسیدن به انتشار صفر خالص کربن‌دی‌اکسید و افزایش الزام‌آوری این اهداف بهبود بخشند. این پیشرفت‌ها در کشورهای در حال توسعه نیز مشاهده شده است. کشورهایی مانند عمان، تونس، پرو، لبنان و کویت در مقایسه با سال 2022 توانسته‌اند نمرات مرتبط با شاخص سیاست‌های اقلیمی خود را به طور قابل توجهی ارتقا دهند. این رشد عمدتاً به دلیل اعلام اهداف جدید صفر خالص یا تقویت چارچوب‌های قانونی موجود این کشورها بوده است.
افزون بر تعیین اهداف اقلیمی کلی، سیاست‌ها و ابزارهای مشخص‌تری نیز برای پشتیبانی از فناوری‌ها و اقدامات مربوط به اقتصاد چرخشی کربن (CCE) مورد نیاز است. در این زمینه، بهبودهایی در سیاست‌های مربوط به فناوری جذب و ذخیره‌سازی کربن [1] (CCS)، و همچنین در حمایت‌ها و مقررات مربوط به بهره‌وری انرژی و انرژی‌های تجدیدپذیر مشاهده شده است. بیشتر این پیشرفت‌ها در بین 15 کشور برتر حوزه سیاست‌های اقلیمی رخ داده، اما بهبودهای متوسطی نیز در کشورهای در حال توسعه‌ای مانند آفریقای جنوبی، هند و اندونزی دیده شده است.
نکته برجسته این است که ایالات متحده بر اساس سیاست های تغییرات اقلیمی این کشور (سیاست تغییرات اقلیمی ایالات متحده آمریکا) بیشترین پیشرفت را در زمینه در سیاست‌های مربوط به فناوری جذب و ذخیره‌سازی کربن (CCS)، به ثبت رسانده است که احتمالاً به دلیل اجرای قانون کاهش تورم می‌باشد. پس از آمریکا، کشورهای کانادا و کره جنوبی نیز بهبودهای چشمگیری داشته‌اند. از آنجایی که بسیاری از کشورهای پیشرو در این حوزه از قبل چارچوب‌های قدرتمندی برای بهره‌وری انرژی و انرژی‌های تجدیدپذیر داشتند، بیشتر بهبودها در کشورهای خارج از دسته کشورهای پیشرو، مانند عمان، عربستان سعودی و روسیه مشاهده شده است. این روند نشان‌دهنده تلاش جهانی برای تقویت سیاست‌های اقلیمی و پیشرفت در فناوری‌های پایدار است. این اقدامات نه‌تنها به کاهش آثار تغییرات اقلیمی کمک می‌کنند، بلکه فرصت‌های جدیدی برای نوآوری و رشد اقتصادی ایجاد می‌نمایند.
با این وجود، وضعیت ایران در زمینه سیاست‌های تغییرات اقلیمی و حمایت‌های قانونی مربوطه چندان مطلوب به نظر نمی‌رسد. نمرات سیاست‌های اقلیمی ایران در مقایسه با سایر کشورها نسبتاً پایین است. بهبود چشمگیری در سیاست‌های اقلیمی ایران از لحاظ گزارش‌دهی انتشار گازهای گلخانه‌ای یا پشتیبانی‌های قانونی برای بهره‌وری انرژی و انرژی‌های تجدیدپذیر مشاهده نمی‌شود. این می‌تواند نشان‌دهنده عدم اجرای سیاست‌های کافی در جهت کاهش اثرات تغییرات اقلیمی یا نبود ابزارهای سیاستی مناسب برای تشویق استفاده از فناوری‌های نوین و انرژی‌های پاک باشد. علاوه بر این، در حوزه‌هایی مانند سیاست‌های جذب و ذخیره‌سازی کربن (CCS) و حفاظت از منابع طبیعی نیز پیشرفت محسوسی مشاهده نمی‌شود.
تکنولوژی، دانش و نوآوری
شکل زیر تغییرات کلی در حوزه تکنولوژی، دانش و نوآوری را نسبت به سال 2022 بررسی کرده و سهم هر شاخص در این تغییرات را نمایش می‌دهد. همان‌طور که در این نمودار نشان داده شده است، پیشرفت‌ها در این بخش عمدتاً در سطح متوسط بوده و تنها یک سوم از کشورها موفق به کسب یک یا چند نمره مثبت در سال 2023 شده‌اند. از جمله کشورهای برتر که در این زمینه بیشترین پیشرفت را داشته‌اند می‌توان به نروژ، ازبکستان، سنگاپور، هلند و چین اشاره کرد.
در حال حاضر بیشتر فعالیت‌های مربوط به تولید دانش، مانند ثبت اختراعات فناوری‌های انرژی پاک و هزینه‌های تحقیق و توسعه نسبت به تولید ناخالص داخلی، در 15 کشور برتر متمرکز است. بنابراین، پیشرفت‌های عمده در این حوزه محدود به تعداد کمی از کشورها بوده است. به عنوان نمونه، نروژ، سنگاپور و هلند توانسته‌اند در زمینه ثبت اختراعات انرژی پاک به موفقیت‌های چشمگیری دست یابند. همچنین کشورهایی مثل کانادا، بریتانیا و استرالیا نیز در زمینه شدت تحقیقات علمی، رشد قابل توجهی را ثبت کرده‌اند.
این شاخص به ارزیابی توسعه و انتقال فناوری در بین کشورها از طریق دو معیار اصلی می‌پردازد: تعاملات بین‌المللی در زمینه فناوری‌های پیشرفته و سهم صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته در اقتصاد هر کشور. همچنین توسعه فناوری در داخل کشورها از طریق همکاری‌های دانشگاهی و صنعتی سنجیده می‌شود. در زمینه تعاملات بین‌المللی، بسیاری از کشورها بهبودهای متوسطی را تجربه کرده‌اند، به‌ویژه اقتصادهای نوظهور آسیایی مانند تایلند، چین، قزاقستان، جمهوری کره و سنگاپور که پیشرفت‌های قابل توجهی داشته‌اند. در زمینه توسعه فناوری در داخل کشورها نیز کشورهایی مانند ازبکستان، اندونزی و هند توانسته‌اند در سال 2023 نمرات قابل توجهی را کسب کنند. این پیشرفت‌ها نشان‌دهنده تعهد جهانی به تقویت نوآوری و به‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته است، که می‌تواند زمینه‌ساز رشد اقتصادی و توسعه پایدار در سطح جهانی باشد.
وضعیت ایران در زمینه شاخص‌های مرتبط با تکنولوژی، دانش و نوآوری همچنان نشان‌دهنده پیشرفت‌های محدودی است. ایران در حوزه‌هایی نظیر هزینه‌های تحقیق و توسعه، ثبت اختراعات در فناوری‌های انرژی پاک و همکاری‌های فنی بین دانشگاه و صنعت، پیشرفت چشمگیری را نشان نمی‌دهد. در مقایسه با بسیاری از کشورها، ایران نتوانسته است در شاخص‌های توسعه فناوری‌های پیشرفته و تعاملات بین‌المللی فناوری، بهبود قابل توجهی داشته باشد. این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده عدم تمرکز کافی بر توسعه فناوری‌های نوین و مشارکت فعال با سایر کشورها در این حوزه باشد. به طور کلی، نیاز به افزایش همکاری‌های دانشگاهی، صنعتی و سرمایه‌گذاری بیشتر در تحقیقات و فناوری‌های پاک در ایران احساس می‌شود تا بتواند بهبودهای بیشتری را در شاخص‌های نوآوری و تکنولوژی تجربه کند.
تامین مالی و سرمایه‌گذاری
در شکل زیر، تغییرات کلیدی در ابعاد تامین مالی و سرمایه‌گذاری مرتبط با گذار به اقتصاد چرخشی کربن (CCE) نشان داده شده است. این شکل تغییرات نسبت به سال 2022 را نمایش داده و سهم شاخص‌های مختلف مانند سرمایه‌گذاری در اقتصاد چرخشی کربن، دسترسی به سرمایه‌گذاری پایدار، پیوندهای مالی بین‌المللی و توسعه مالی را بررسی می‌کند. همان‌طور که دیده می‌شود، بهبودهای قابل توجهی در برخی از کشورها به ویژه در نیمه اول جدول توزیع کشورها مشاهده می‌شود. این بهبودها در مقایسه با نیمه دوم کشورها بزرگ‌تر بوده و نشان‌دهنده افزایش شکاف در سرمایه‌گذاری و مالیات‌های مرتبط با گذار به سمت انرژی‌های پایدار بین کشورهای پیشرو و کشورهای با رتبه پایین‌تر است.
کشورهایی مانند بحرین، استرالیا، روسیه، قطر و آفریقای جنوبی پیشرفت‌های قابل‌توجهی را در این ابعاد به ثبت رسانده‌اند. این کشورها عمدتاً در دسترسی به سرمایه‌گذاری پایدار و مالیات‌های کربنی بهبود داشته‌اند که می‌تواند نقش مؤثری در گذار آن‌ها به سمت فناوری‌های سبزتر و پایدارتر ایفا کند. به ویژه، افزایش دسترسی به منابع مالی پایدار در این کشورها به‌عنوان یک عامل کلیدی مشترک شناخته شده است.
تحلیل‌های مالی نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای موفقیت در گذار به CCE تا اواسط قرن بسیار بالا خواهد بود و باید از منابع عمومی و خصوصی تأمین مالی شود. شاخص‌های ارائه شده نیز نشان دهنده پیوند مستقیم بین سرمایه‌گذاری‌های پایدار و جریان‌های مالی مرتبط با CCE است. کشورهایی که توانسته‌اند دسترسی به منابع مالی پایدار را افزایش دهند، سرمایه‌گذاری بیشتری در فناوری‌های پاک انجام داده‌اند. کشورهای برتر در این شاخص‌ها شامل بحرین، قطر، آلمان، استرالیا و ایتالیا هستند.
در رابطه با ایران، همان‌طور که در نمودار مشخص است، پیشرفت‌های ایران در این حوزه‌ها محدود بوده است. ایران در شاخص‌هایی مانند دسترسی به سرمایه‌گذاری پایدار و پیوندهای مالی بین‌المللی هنوز بهبود چشمگیری نداشته است. این موضوع نشان می‌دهد که برای پیشرفت در ابعاد مالی و سرمایه‌گذاری، نیاز به تمرکز بیشتری بر توسعه منابع مالی پایدار و تقویت همکاری‌های بین‌المللی در زمینه‌های مرتبط با انرژی‌های پاک و اقتصاد چرخشی کربن وجود دارد.
جمع‌بندی
نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که کشورهای پیشرو توانسته‌اند با تمرکز بر بهبود دسترسی به سرمایه‌گذاری‌های پایدار و اجرای سیاست‌های قوی در حوزه انرژی‌های پاک، پیشرفت‌های قابل‌توجهی در راستای گذار انرژی داشته باشند. کشورهایی مانند بحرین، استرالیا و قطر از طریق توسعه چارچوب‌های قانونی و توسعه تکنولوژی به دستاوردهای بزرگی در زمینه کربن‌زدایی دست یافته‌اند.
در مقابل، ایران در این شاخص‌ها نتوانسته است پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشته باشد. در حوزه‌هایی مانند سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، دسترسی به منابع مالی بین‌المللی و توسعه تکنولوژی‌های نوین، عملکرد ایران نسبت به سایر کشورها پایین‌تر بوده است. علاوه بر این، سیاست‌های اقلیمی و مقررات ایران هنوز نتوانسته‌اند به سطح کشورهای پیشرو برسند. برای ایران، نیاز فوری به تقویت سیاست‌گذاری‌های اقلیمی و بهبود همکاری‌های بین‌المللی جهت دسترسی به سرمایه‌گذاری‌های پایدار و فناوری‌های پیشرفته وجود دارد. این اقدامات می‌تواند به بهبود شاخص‌های CCE کمک کرده و جایگاه ایران را در مسیر کربن‌زدایی تقویت کند، که هم‌زمان به توسعه اقتصادی و بهبود زیست‌محیطی نیز منجر خواهد شد.
منابع
The Circular Carbon Economy Index 2023
[1] Carbon capture and storage
[1] Circular Carbon Economy
[2] Policies and Regulation
[3] Technology, Knowledge, and Innovation
[4] Finance and Investment
[5] Business Environment
[6] System Resilience
