در دنیای امروز که تغییرات اقلیمی به یکی از دغدغه‌های اصلی جهانی تبدیل شده است، شاخص اقتصاد چرخشی کربن [1] (CCE) به یکی از معیارهای مهم برای ارزیابی عملکرد کشورها در این حوزه تبدیل شده است. این شاخص نشان می‌دهد که چگونه کشورها در مسیر کاهش انتشار کربن و بهره‌وری انرژی قرار دارند. اگرچه کشورهای صنعتی اروپایی و آمریکای شمالی امتیاز بالایی در این شاخص کسب کرده‌اند، اما بررسی دقیق‌تر نقاط قوت کشورهای پیشرو در هر منطقه، به ویژه در اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه، حائز اهمیت است. با در نظر گرفتن این تفاوت‌ها، همکاری بین مناطق مختلف بر مبنای نزدیکی جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌تواند به عنوان ابزاری مؤثر در بهبود عملکرد کشورها و انتقال فناوری و دانش عمل کند. (جهت مطالعه مقاله “شاخص اقتصاد چرخشی کربن: ابزاری برای ارزیابی در مسیر انتشار صفر خالص” اینجا کلیلک کنید)
عملکرد مناطق مختلف جهان از منظر توسعه انرژی‌های تجدید پذیر و فناوری CCUS
در شکل زیر، کشورها بر اساس امتیازبندی انجام شده در سال ۲۰۲۳ در شاخص CCE به مناطق مختلف گروه بندی و رتبه بندی شده‌اند و کشورهای پیشتاز در هر منطقه با توجه به معیارهای مختلف، عملکرد متفاوتی داشته‌اند:
- منطقه شرق آسیا و اقیانوس آرام: کشورهای استرالیا، جمهوری کره و اندونزی در این منطقه پیشتاز هستند. استرالیا با امتیاز ۱۰۰ در شاخص‌های CCUS [2] (ذخیره و استفاده از کربن) و هیدروژن پاک به عنوان رهبر منطقه شناخته می‌شود. جمهوری کره نیز در انرژی هسته‌ای امتیاز بالایی کسب کرده و اندونزی در سال‌های اخیر CCUS پیشرفت خوبی داشته است.
- منطقه اروپا: در این منطقه نروژ، بریتانیا و هلند در رتبه‌های اول، دوم و چهارم قرار گرفته‌اند و در شاخص‌های بهره‌وری انرژی، انرژی‌های تجدیدپذیر و جایگزینی یا به‌کارگیری انرژی الکتریکی به جای سایر منابع انرژی (مانند سوخت‌های فسیلی) عملکرد بالایی دارند. این نکته شایان توجه است که اختلاف امتیازات در این منطقه بسیار زیاد است؛ به طوری که نروژ امتیاز ۶۹ و ازبکستان تنها امتیاز ۱۷ را کسب کرده است.
- منطقه آمریکای جنوبی : کاستاریکا، شیلی و برزیل در این منطقه برجسته هستند. کاستاریکا به لطف استفاده از منابع تجدیدپذیر در تولید برق، امتیاز ۱۰۰ را کسب کرده و شیلی در زمینه هیدروژن پاک و بهره‌وری انرژی عملکرد خوبی دارد. برزیل نیز در شاخص‌های انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی پیشتاز است.
- MENA [3] (منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا): کشورهای مصر، امارات متحده عربی و عربستان سعودی کشورهای پیشتاز این منطقه شناخته می‌شوند. مصر در حوزه هیدروژن پاک امتیاز بالایی دارد، عربستان سعودی در CCUS (جذب و ذخیره‌سازی کربن) پیشتاز است و امارات متحده عربی با وجود اینکه در هیچ شاخص خاصی امتیاز بسیار بالایی ندارد، تنها در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر امتیاز بالایی گرفته که مشابه دیگر کشورهای این منطقه است. در این میان، اردن در سال ۲۰۲۱ توانسته 4/8 درصد از مصرف کل انرژی اولیه خود را از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر تأمین کند و با امتیاز ۲۴ در شاخص انرژی‌های تجدیدپذیر پیشتاز این منطقه باشد.
- منطقه آمریکای شمالی: در این منطقه فقط دو کشور کانادا و ایالات متحده حضور دارند که هر دو در شاخص عملکرد CCE امتیازات بالایی کسب کرده‌اند. هر دو کشور در زمینه CCUS پیشتاز هستند. کانادا همچنین در حوزه هیدروژن پاک جایگاه برتری دارد و ایالات متحده در انرژی هسته‌ای امتیاز بالایی کسب کرده است.
- منطقه جنوب آسیا: این منطقه شامل چهار کشور است که پاکستان و سریلانکا در صدر قرار دارند. این دو کشور به ترتیب در رتبه‌های ۴۰ و ۴۳ در شاخص عملکرد CCE قرار دارند و تنها در حوزه بهره‌وری انرژی عملکرد قابل‌توجهی دارند. با این حال، در کشورهای در حال توسعه و به ویژه کشورهایی با درآمد پایین یا متوسط مانند سریلانکا، مصرف پایین انرژی ممکن است بیشتر به دلیل دسترسی محدود به انرژی یا تمرکز اقتصادی بر بخش‌های کم‌مصرف مانند کشاورزی و خدمات باشد.
- منطقه آفریقای جنوب صحرا: کشورهای آنگولا، غنا و آفریقای جنوبی بالاترین رتبه در این منطقه را به خود اختصاص داده‌اند. آنگولا و غنا در تغییر سوخت در بخش برق و بهره‌وری انرژی امتیازات بالایی کسب کرده‌اند، در حالی که آفریقای جنوبی در زمینه هیدروژن پاک و جایگزینی یا به‌کارگیری انرژی الکتریکی به جای سایر منابع انرژی (مانند سوخت‌های فسیلی) پیشتاز است. شایان ذکر است که شاخص انرژی‌های تجدیدپذیر در این منطقه سوخت‌های زیستی سنتی مبتنی بر چوب را به دلیل اثرات منفی بر محیط زیست و سلامت انسانی در نظر گرفته نمی‌شود. این شاخص تنها به انرژی‌های تجدیدپذیر تجاری (مانند انرژی‌های تجدیدپذیر متصل به شبکه و سوخت‌های زیستی و زیست‌توده تجاری) توجه دارد. به همین دلیل، امتیازات انرژی‌های تجدیدپذیر در این منطقه پایین است، به طوری که تنها کنیا با امتیاز ۴۷ و سهم 5/16 درصد و آنگولا با امتیاز ۲۱ و سهم 3/7 درصد بالاتر از میانگین قرار دارند.
عملکرد مناطق مختلف جهان از منظر تامین مالی و سیاستگذاری
برای شناسایی نقاط قوت هر کشور از منظر تامین مالی و سیاستگذاری، نیاز به بررسی عمیق‌تری از ابعاد تسهیل‌کننده است که توسط آن کشورها جهت توسعه اقتصاد چرخشی کربن تهیه و تدوین شده است. این بررسی‌ها به ویژه برای کشورهای منطقه MENA و جنوب شرق آسیا در سال ۲۰۲۴ توسط مرکز مطالعات و تحقیقات نفت (KAPSARC) [1] انجام شده است.
نکات برجسته رهبران منطقه‌ای در این زیر شاخص به شرح زیر است:منطقه شرق آسیا و اقیانوس آرام: در این منطقه، کشورهای جمهوری کره، ژاپن و سنگاپور در حوزه توسعه فناوری و تامین مالی پیشتاز هستند و امتیازات بسیار بالاتری نسبت به میانگین جهانی در این ابعاد کسب کرده‌اند. در حال حاضر کشور سنگاپور و جمهوری کره بالاترین امتیازات را در حوزه فناوری در میان تمام کشورها دارند.
- منطقه اروپا و آسیای مرکزی: کشورهای سوئیس، آلمان و هلند به عنوان رهبران منطقه‌ای، عملکرد قوی در تمام پنج شاخص نشان داده‌اند و به‌ویژه در حوزه تامین مالی بسیار موفق ظاهر شده‌اند. سوئیس و هلند در میان سه کشور برتر در حوزه تامین مالی قرار دارند و آلمان نیز در حوزه سیاستگذاری و ارائه برنامه‌های راهبردی رتبه دوم جهانی را دارد.
- منطقه آمریکای جنوبی: در این منطقه، شیلی، مکزیک و برزیل پیشتاز هستند. شیلی در حوزه مالی عملکرد بسیار برجسته‌ای داشته و در رتبه ششم جهانی قرار دارد، اما در حوزه فناوری زیر میانگین جهانی است. دو کشور دیگر، مکزیک و برزیل، در بیشتر ابعاد کمی بالاتر از میانگین جهانی قرار دارند.
- منطقه MENA(خاورمیانه و شمال آفریقا): امارات متحده عربی، قطر و بحرین در این منطقه پیشتاز هستند. این کشورها در حوزه‌های محیط کسب‌وکار و تاب‌آوری سیستمی امتیازهایی بالاتر نسبت به میانگین جهانی کسب کردند. امارات در رتبه دهم جهانی در محیط کسب‌وکار قرار دارد و قطر و بحرین نیز در تاب‌آوری سیستمی در میان ده کشور برتر هستند. همچنین، امارات در حوزه سیاست و تنظیم‌گری مقررات بالاتر از میانگین جهانی قرار گرفته و همراه با تونس، تنها کشورهای موفق در این منطقه هستند.
- منطقه آمریکای شمالی: ایالات متحده و کانادا، دو کشور این منطقه، امتیازات بالایی در شاخص تسهیل‌گران CCE کسب کرده‌اند. قوانین و سیاست‌گذاری‌ها، بهبود محیط کسب وکار از نقاط قوت اصلی این دو کشور است. کانادا در حوزه تامین مالی عملکرد بسیار خوبی داشته و ایالات متحده در حوزه توسعه فناوری پیشتاز است.
- منطقه جنوب آسیا: از میان چهار کشور جنوب آسیا که در این شاخص مورد بررسی قرار گرفته‌اند، هند با رتبه جهانی ۳۹ بالاترین جایگاه را در بین کشورهای این منطقه دارد. این کشور در حوزه‌های قوانین و سیاستگذاری، فناوری و محیط‌های کسب و کار در سطح میانگین جهانی قرار دارد.
- منطقه آفریقای جنوب صحرا: این منطقه به همراه منطقه جنوب آسیا شامل برخی از کشورهایی با امتیازات پایین‌تر است و نیاز به حمایت بیشتری در حوزه‌های مختلف دارد. تنها کشور آفریقای جنوبی با رتبه ۲۸ جهانی در حوزه قوانین و سیاستگذاری و تامین مالی عملکرد بهتری نسبت به میانگین جهانی داشته است.
جمع‌بندی
شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE) به عنوان معیاری برای ارزیابی تلاش کشورها در زمینه کاهش انتشار کربن، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی، تصویری جامع از عملکرد جهانی در این حوزه ارائه می‌دهد. هرچند کشورهای صنعتی همچنان در صدر این شاخص قرار دارند، اما بررسی عملکرد مناطق مختلف نشان می‌دهد که کشورهای پیشرو در هر منطقه، متناسب با شرایط و ظرفیت‌های خود، در حوزه‌های خاصی مانند هیدروژن پاک، CCUS، انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی دستاوردهای قابل توجهی داشته‌اند.
بررسی توسعه شاخص CCE در برخی از کشورها، مانند پیشرفت‌های استرالیا در CCUS و هیدروژن پاک، برتری نروژ در بهره‌وری انرژی و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در کاستاریکا، نشان‌دهنده این است که هر کشور و منطقه می‌تواند به طور مؤثر از منابع و قابلیت‌های خود برای بهبود عملکرد استفاده کند. در عین حال، مناطقی مانند جنوب آسیا و آفریقای جنوب صحرا نیاز به حمایت و همکاری بین‌المللی بیشتری برای ارتقای زیرساخت‌ها و دسترسی به فناوری‌های نوین دارند.
ایران نیز با توجه به منابع غنی انرژی، به ویژه نفت و گاز و همچنین موقعیت جغرافیایی مناسب برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی، ظرفیت‌های قابل توجهی برای بهبود عملکرد خود در شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE) دارد. با این حال، چالش‌هایی دسترسی به فناوری، تامین مالی و عدم توسعه زیرساخت‌های انرژی‌های پاک مانع از دستیابی به جایگاه بالاتر در این شاخص شده است. اگر ایران بتواند با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند CCUS و افزایش بهره‌وری انرژی، تغییرات لازم را ایجاد کند، می‌تواند نقش مؤثری در کاهش انتشار کربن و دستیابی به اهداف اقلیمی ایفا کند.
مراجع
The Circular Carbon Economy Index 2023
[1] King Abdullah Petroleum Studies and Research Center
[1] Circular Carbon Economy
[2] Carbon capture and storage
[3] Middle East and North Africa
