مروری بر شاخص‌های کلیدی ارزیابی در زنجیره ارزش کربن

این مقاله به مرور شاخص‌های کلیدی ارزیابی در زنجیره ارزش کربن می‌پردازد. در دهه‌های اخیر، تغییرات اقلیمی ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای، به عنوان یکی از مشکلات محیط زیستی مورد توجه نهادهای بین‌المللی، دولتی، علمی و صنعتی قرار گرفته است. افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای در جو زمین، که عمدتاً ناشی از فعالیت‌های انسانی مانند مصرف سوخت‌های فسیلی در بخش حمل‌ونقل و صنایع است، اثرات مخربی بر محیط زیست داشته و منجر به گرمایش جهانی و تغییر الگوهای اقلیمی شده است.

در این میان، کربن دی‌اکسید به عنوان یکی از گازهای گلخانه‌ای، نقش مهمی در این تحولات داشته است. با وجود این که پتانسیل گرمایش جهانی به ازای هر مول کربن دی‌اکسید کم‌تر از برخی دیگر از سایر گازهای گلخانه‌ای است، اما به دلیل فراوانی بالا در جو و عمر طولانی در اتمسفر، نقش مهمی در گرمایش زمین دارد. انتشار CO₂ ناشی از احتراق سوخت‌های فسیلی، مهم‌ترین منبع انسانی انتشار کربن به شمار می‌رود و از سال 1750 تاکنون، حدود %75 از کل انتشار CO₂ جهانی را به خود اختصاص داده است. به همین دلیل، مدیریت انتشار کربن و حرکت به سوی اقتصاد کم‌کربن، به امری مهم در مسیر دست‌یابی به توسعه پایدار و حفظ محیط زیست تبدیل شده است. امروزه، دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و شرکت‌های بزرگ صنعتی در قالب توافق‌نامه‌های جهانی، سیاست‌های ملی و ابتکارات داوطلبانه، در تلاش‌اند تا با کاهش انتشار کربن، به مقابله با مشکلات محیط زیستی ناشی از آن بپردازند.

در این مسیر، مجموعه‌ای از مفاهیم و اصطلاحات تخصصی شکل گرفته‌اند که هر یک بخشی از پازل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای مدیریت کربن است. آشنایی و درک صحیح این مفاهیم، برای تحلیل علمی روندهای جهانی و طراحی سیاست‌های کارآمد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که در ادامه به آن‌ها پرداخته شده است. در این مقاله 10 مورد از شاخص‌های کربن مورد بررسی قرار گرفته است.

رد پای کربن (Carbon Footprint)

اصطلاح “رد پای کربن” به مجموع میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای اطلاق می‌شود که به ‌طور مستقیم و غیرمستقیم در نتیجه فعالیت‌های انسانی تولید شده و در محیط آزاد می‌شوند. معمولاً کل انتشار گازهای گلخانه‌ای به صورت “CO₂ معادل” بیان می‌شود؛ به این معنا که با استفاده از یک معیار استاندارد، اثر گرمایشی سایر گازهای گلخانه‌ای به معادل کربن دی‌اکسید تبدیل شده و مجموع آن‌ها ارائه می‌شود. برای مطالعه مقاله “مروری بر مفهوم ردپای کربن (Carbon footprint)” اینجا کلیک کنید.

کربن خنثی (Carbon Neutrality)

این اصطلاح به وضعیتی گفته می‌شود که در آن میزان انتشار کربن دی‌اکسید ناشی از فعالیت‌های انسانی با میزان جذب، حذف یا جبران آن‌ها به گونه‌ای متعادل شود که خالص انتشار آن برابر با صفر گردد. جذب کربن می‌تواند از طریق مخازن طبیعی مانند جنگل‌ها، خاک و اقیانوس‌ها یا از طریق فناوری‌های نوین مانند سامانه‌های جذب و ذخیره‌سازی کربن (CCS) محقق شود. هدف از مطرح شدن این اصطلاح، جلوگیری از افزایش خالص گازهای گلخانه‌ای در جو و در نتیجه مهار تغییرات اقلیمی است.

جبران کربن (Carbon Offset)

جبران کربن به معنای سرمایه‌گذاری یا مشارکت در پروژه‌هایی است که منجر به کاهش یا حذف گازهای گلخانه‌ای می‌شوند، به‌گونه‌ای که بتواند معادل مقدار مشخصی از انتشار ناشی از یک فعالیت، سازمان یا محصول را جبران کند. روش‌های جبران کربن معمولاً در دو دسته طرح‌های جذب کربن و طرح‌های کاهش انتشار قرار می‌گیرند. جنگل‌کاری یا احیای جنگل‌ها، حفاظت از جنگل‌های موجود، تقویت جذب کربن در خاک و فناوری‌های جذب و ذخیره‌سازی کربن (CCS) در دسته طرح‌های جذب کربن قرار داشته و طرح‌های کاهش انتشار شامل اقداماتی نظیر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، افزایش بهره‌وری انرژی در صنعت یا ساختمان، مدیریت پسماندها و گازهای ناشی از دفن زباله و جایگزینی سوخت‌های فسیلی با سوخت‌های پاک می‌شود.

برای مطالعه مقاله “تحلیل اثرات اقلیمی فناوری‌های جذب و استفاده از کربن بر مبنای تحلیل چرخه عمر (LCA)” اینجا کلیک کنید.

ترسیب کربن (Carbon Sequestration)

ترسیب کربن فرآیندی است که طی آن کربن دی‌اکسید از جو زمین جذب شده و در مخازن پایدار مانند گیاهان، خاک، اقیانوس‌ها یا سازندهای زمین‌شناسی، برای مدت طولانی ذخیره شود. ترسیب کربن می‌تواند به دو صورت طبیعی یا فناورانه انجام شود.

در روش ترسیب طبیعی، کربن عمدتاً از طریق مخازن زیستی مانند جنگل‌ها و درختان، خاک کشاورزی یا اقیانوس‌ها جذب می‌شود. در روش ترسیب فناوارانه، کربن حاصل از صنایع آلاینده از جریان خروجی از دودکش جدا شده، فشرده و در اعماق زمین ذخیره می‌شود. همچنین، کربن جذب‌شده می‌تواند در تولید مواد صنعتی استفاده شود.

برای مطالعه مقاله “مروری بر فرایندهای جذب و ذخیره‌سازی کربن دی اکسید (CCUS)” اینجا کلیک کنید.

تجارت کربن (Carbon Trading)

تجارت کربن یک سیستم مبتنی بر بازار است که در آن اعتبارات کربن از یک طرف به طرف دیگر منتقل می‌شوند. هر اعتبار کربن نمایانگر یک تن کربن دی‌اکسید است که از جو حذف شده یا کاهش یافته است. این سیستم به کشورها، شرکت‌ها و افراد کمک می‌کند تا انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را جبران کنند و در عین حال انگیزه‌های اقتصادی برای کاهش کربن داشته باشند. اعتبار کربن معادل یک تن کربن دی‌اکسید است که در پروژه‌هایی مانند جنگل‌کاری جذب شده یا از طریق فناوری‌های جدیدی مانند جذب و ذخیره‌سازی کربن از جو حذف شده است.

این اعتبارات به عنوان گواهی از انجام این کار به فروش می‌رسند. شرکت‌ها و کشورهایی که معمولاً انتشار گازهای گلخانه‌ای زیادی دارند و نمی‌توانند همه آن را کاهش دهند، می‌توانند اعتبارات کربن خریداری کنند که به طور مستقیم یا غیر مستقیم نشان‌دهنده کاهش کربن در سایر نقاط جهان است. به این ترتیب، با خرید اعتبارات، مسئولیت کربن شرکت‌ها جبران شده و به اهداف اقلیمی کمک می‌شود.

“به عنوان مثال یک کارخانه در اروپا که دارای انتشار کربن است می‌تواند اعتبار کربن از یک شرکتی که به طور مثال در خاورمیانه اقدام به جذب کربن می‌کند خریداری کند و مسئولیت یا الزام به کاهش کربن کارخانه خود را تامین کند. یا همان شرکت می‌تواند با توجه به محدویت‌های موجود در محل کارخانه خود از جمله؛ تامین سرویس‌های جانبی، زمین و غیره در سایر کشورها اقدام به احداث واحدهای جذب و بازیابی کربن یا درختکاری و ایجاد جنگل و یا سایر روش های جذب، حذف یا جبران کربن داشته باشد. شرکت‌های فعال در زمینه جذب و بازیابی کربن نیز می‌توانند اعتبار کربن خود را در کنار استفاده از کربن جذب شده (به طور مثال استفاده در صنایع شیمایی، غذایی و غیره) به فروش برسانند. شایان ذکر است یکی از مهمترین عوامل محرک در فرایند ایجاد بازار کربن قوانین و مقررات مالیاتی بر روی محصولات مختلف در کشورهای مختلف جهان است.“

قیمت‌گذاری کربن (Carbon Pricing)

به فرایندی اطلاق می‌شود که به منظور تشویق مشاغل و افراد برای کاهش رد پای کربن خود، هزینه مالی برای انتشار کربن اختصاص داده می‌شود. این هزینه ممکن است به صورت مستقیم (در قالب مالیات) یا از طریق سیستم تجارت کربن اعمال شود، که در بخش قبلی به تشریح آن پرداخته شد.

کربن‌زدایی (Carbon Disclosure)

کربن‌زدایی به معنی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به ویژه کربن دی‌اکسید از سیستم‌های تامین انرژی، حمل‌ونقل، صنعت و سایر بخش‌ها است. این فرایند معمولاً از طریق بهره‌وری انرژی، استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر (مانند انرژی خورشیدی، بادی و آبی) و بهبود فناوری‌های مورد استفاده در صنعت از نظر مصرف سوخت‌های فسیلی انجام می‌شود.

افشای کربن (Carbon Disclosure)

افشای کربن به فرایندی اطلاق می‌شود که در آن شرکت‌ها، سازمان‌ها یا کشورها، اطلاعات مربوط به میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای (به ویژه کربن دی‌اکسید) و همچنین استراتژی‌های مرتبط با مدیریت تغییرات اقلیمی را به طور شفاف و عمومی منتشر می‌کنند. هدف از افشای کربن ایجاد شفافیت در عملکرد محیط زیستی و کمک به پاسخ‌گویی به تغییرات اقلیمی است. این اطلاعات می‌تواند شامل میزان انتشار کربن دی‌اکسید و دیگر گازهای گلخانه‌ای، استراتژی‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، نحوه نظارت بر انتشار کربن و استفاده از فناوری‌های کاهش کربن یا کربن‌زدایی باشد.

مالیات کربن (Carbon Tax)

مالیات کربن به معنای اعمال هزینه مالی بر انتشار گازهای گلخانه‌ای، به ویژه کربن دی‌اکسید (CO₂)، به ‌منظور تشویق به کاهش انتشار و حمایت از پروژه‌های پایدار است. هدف اصلی این سیستم که معمولاً از سوی دولت‌ها اعمال می‌شود، ایجاد انگیزه اقتصادی برای استفاده از انرژی‌های پاک و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی است. دولت‌ها از این طریق هزینه‌های اجتماعی ناشی از تغییرات اقلیمی را به فعالیت‌های اقتصادی وارد می‌کنند و درآمد حاصل از آن را برای پشتیبانی از پروژه‌های زیست ‌محیطی و پیشبرد اهداف پایداری استفاده می‌کنند. به این ترتیب، مالیات کربن به‌ عنوان ابزاری برای کاهش گازهای گلخانه‌ای و مقابله با تغییرات اقلیمی عمل می‌کند، در حالی که به توسعه زیرساخت‌های سبز و فناوری‌های کم‌کربن کمک می‌کند.

بازار کربن (Carbon Market)

بازار کربن یک سیستم اقتصادی است که در آن انتشار کربن به پول تبدیل می‌شود. این بازار به دو نوع بازار داوطلبانه و بازار اجباری تقسیم می‌شود. در بازار داوطلبانه، شرکت‌ها به طور مستقل و داوطلبانه اقدام به جبران انتشار کربن خود می‌کنند. این بازار به شرکت‌ها امکان می‌دهد تا در جهت اهداف محیط زیستی خود اقدام کنند، مانند کربن خنثی یا کاهش رد پای کربن، بدون این که الزام قانونی برای انجام این کار وجود داشته باشد.

در بازار اجباری، خرید و فروش اعتبارات کربن بر اساس الزامات قانونی انجام می‌شود. به این معنی که شرکت‌ها و کشورها باید میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را به حد مجاز برسانند، و اگر نتوانند این میزان را رعایت کنند، باید اعتبار کربن خریداری کرده تا با مقررات کاهش انتشار مطابقت داشته باشند. در واقع مفهوم بازار کربن برگفته از مفهوم تجارت کربن است.

برخی اقدامات جهانی انجام‌شده در زمینه مدیریت کربن

تاکنون اقدامات مختلفی در قالب توافق‌نامه‌های بین‌المللی و یا درون کشوری برای مدیریت انتشار کربن و مقابله با تغییرات اقلیمی صورت گرفته است. این اقدامات شامل توافقات جهانی مانند پروتکل کیوتو و توافق پاریس می‌شود که کشورهای عضو را ملزم به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای کرده‌اند. همچنین، بسیاری از کشورها با اجرای سیاست‌های داخلی مانند مالیات کربن و سیستم‌های تجارت کربن، به طور فعال در تلاش برای کاهش اثرات منفی تغییرات اقلیمی و تحقق اهداف کربن‌خنثی تا سال‌های آینده هستند. در ادامه، به بررسی تعدادی از آن‌ها پرداخته می‌شود.

• مالیات کربن در سوئد:

  سوئد یکی از پیشگامان مالیات کربن است. در این کشور، مالیات بر سوخت‌های فسیلی با هدف کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و تشویق به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر اعمال شد. سوئد مالیات کربن را در سال 1991 برای کاهش اثرات گرمایش جهانی و تشویق به استفاده از انرژی‌های سبز آغاز کرد. میزان انتشار CO₂ در این کشور کاهش قابل توجهی داشته به طوری که در حال حاضر سوئد یکی از کشورهای پیشرو در استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر است. در حالی که این سیاست موفق بوده، چالش‌های اقتصادی برای برخی صنایع وجود داشته و نهادهای صنعتی گاهی مقاومت کرده‌اند.

• سیستم تجارت کربن اتحادیه اروپا:

  سیستم تجارت کربن اتحادیه اروپا یا EU ETS [1] یکی از بزرگ‌ترین بازارهای کربن اجباری در جهان است که به شرکت‌ها این امکان را می‌دهد که اعتبارات کربن خرید و فروش کنند. این سیستم برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در صنایع و نیروگاه‌های بزرگ طراحی شده است. به دلیل اعمال محدودیت‌هایی برای میزان کربن منتشر شده و سیستم بازار کربن، برخی از صنایع موفق به کاهش قابل توجهی در انتشار CO₂ شدند. قیمت اعتبارات کربن در ابتدا بسیار پایین بود، که باعث کاهش انگیزه برای کاهش انتشار کربن شد. اما طی سال‌های اخیر قیمت اعتبار کربن افزایش قابل توجهی داشته است.

• فرانسه: 

  فرانسه مالیات کربن را به‌طور گسترده‌ای بر سوخت‌های فسیلی مانند بنزین، گازوئیل و گاز طبیعی اعمال کرده است. این مالیات برای کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و ترغیب به استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی و انرژی‌های تجدیدپذیر طراحی شده است. به‌ ویژه با توجه به اعتراضات جلیقه‌زردها که به افزایش مالیات سوخت معترض بودند، این سیاست با چالش‌های اجتماعی روبه‌رو شد، اما همچنان یکی از ابزارهای اصلی دولت فرانسه برای کاهش انتشار کربن به شمار می‌رود.

جمع‌بندی

امروزه، ابتکارات مختلفی برای مدیریت انتشار کربن و گازهای گلخانه‌ای مطرح شده که نشان‌دهنده میزان اهمیت این موضوع در جهان است. آشنایی با اصطلاحات موجود در این زمینه و تحلیل مزایا و معایب هر یک از آن‌ها، منجر به اتخاذ سیاست‌های موثر در حوزه مدیریت کربن کمک می‌کند. مدیریت انتشار کربن نیازمند همکاری جهانی و اجرای سیاست‌های کارآمد در سطح بین‌المللی و ملی است. اقدامات مختلفی مانند سیستم‌های تجارت کربن، مالیات کربن و جبران کربن، همگی در راستای کاهش گازهای گلخانه‌ای و دستیابی به اقتصاد کم‌کربن در جهان پیاده‌سازی شده‌اند. اگرچه این اقدامات برخی نتایج مثبت را به همراه داشته‌اند، چالش‌هایی همچنان وجود دارد که نیاز به بهبود سیستم‌ها و ایجاد راهکارهای نوین در جهت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای دارد. در این زمینه، استفاده از تجربیات موفق سایر کشورها می‌تواند به استراتژی‌های جهانی و یکپارچه کمک کند.

مراجع

[1] EU Emissions Trading System

onestopesg

ustainabletravel

davy