تحلیل روند تغییرات شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE) و محرک‌های کلیدی تأثیرگذار

اقتصاد چرخشی کربن [1] (CCE) به‌عنوان یکی از رویکردهای کلیدی در مقابله با تغییرات اقلیمی، در پی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از طریق بازطراحی فرایند‌های صنعتی و استفاده بهینه از منابع است. با افزایش اهمیت حفاظت از محیط زیست و حرکت به سمت اقتصادهای پایدار، شاخص CCE به‌عنوان یک ابزار مهم برای ارزیابی عملکرد کشورها در مسیر تحقق این اهداف توسعه یافته است. این شاخص، کشورها را بر اساس معیارهایی مانند استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، کارایی انرژی، تغییر در ترکیب سوخت، و فناوری‌های ذخیره و استفاده از کربن [2] (CCUS) ارزیابی می‌کند. بهبود در این حوزه‌ها می‌تواند مسیر کشورهای مختلف به سوی کربن‌زدایی را هموارتر کند و به پایداری زیست‌محیطی کمک کند. (برای مطالعه مقاله “شاخص اقتصاد چرخشی کربن: ابزاری برای ارزیابی در مسیر انتشار صفر خالص” اینجا کلیک کنید)

شاخص اقتصاد چرخشی کربن (CCE) که تا کنون سه ویرایش از آن منتشر شده است، با اضافه کردن داده‌های پیشین هر ساله به‌روزرسانی می‌شود. این شاخص به‌طور مستمر امتیازات گذشته را با جدیدترین داده‌های در دسترس اصلاح می‌کند تا مقایسه بین کشورها در سال‌های مختلف به‌ طور دقیق انجام شود.

در شکل زیر تغییرات امتیازات کلی کشورها در شاخص CCE را از سال 2021 تا 2023 نشان داده شده است. در این تصویر، ارتفاع هر نوار نمایانگر امتیاز شاخص CCE یک کشور در سال 2023 است. نواحی سبز تیره بیانگر بهبود امتیاز نسبت به سال 2022 و نواحی قرمز نشان‌دهنده کاهش امتیاز نسبت به سال 2022 هستند. خط آبی نیز امتیاز شاخص CCE کشور در سال 2021 را نمایش می‌دهد.

نتایج نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های 2021 تا 2023، برخی کشورها بهبود قابل توجهی در امتیاز خود داشته‌اند. برای مثال، اندونزی و عربستان سعودی هر کدام 7_/5 امتیاز رشد کردند و کشورهایی مانند آلمان (7_/4 امتیاز)، قطر (3_/4 امتیاز)، غنا (9_/3 امتیاز) و مالزی (1_/3 امتیاز) نیز پیشرفت‌های مشابهی داشتند. این رشد به ‌ویژه به دلیل پروژه‌های بزرگ در حوزه CCUS (جذب، ذخیره سازی و استفاده از کربن) و هیدروژن پاک بوده است. از سوی دیگر، کشورهایی مانند اردن (5_/2 امتیاز کاهش)، بریتانیا (4_/2امتیاز) و کامرون (1_/2 امتیاز) کاهش‌هایی را در امتیازات خود تجربه کرده‌اند که ناشی از تغییرات در سهم نفت و زغال‌سنگ در ترکیب انرژی آن‌ها بوده است.

همان‌طور که در تصویر مشخص است، ایران نیز در دوره زمانی 2022 تا 2023 با کاهش امتیاز مواجه بوده است. این کاهش نشان‌دهنده چالش‌های موجود در مسیر پیاده‌سازی فناوری‌های نوین و سیاست‌های کربن‌زدایی است. ایران برای جبران این کاهش و پیشرفت در حوزه شاخص CCE، نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر در زمینه‌های کاهش کربن مانند پروژه‌های CCUS (جذب، ذخیره سازی و استفاده از کربن) و توسعه واحد‌های هیدروژن سبز وآبی به ویژه در صنایع پالایش، پتروشیمی و فولاد دارد.

محرک‌های کلیدی این تغییرات در شاخص CCE در شکل زیر به تصویر کشیده شده است. در این تصویر، ترتیب کشورها نشان دهنده رتبه آنها در زیرشاخص عملکرد در سال 2023 است. این شکل نشان می‌دهد که چگونه هر یک از هشت شاخص عملکرد CCE به تغییرات امتیازات کشورها در این زیرشاخص بین سال‌های 2022 و 2023 کمک کرده‌اند. در کشورهای پیشرو در بهبود امتیاز، مانند اندونزی، عربستان سعودی و آلمان، ظرفیت‌های اعلام شده پروژه‌های CCUS به‌طور قابل‌توجهی به افزایش امتیاز کلی شاخص CCE آن‌ها بین سال‌های 2022 و 2023 کمک کرده است. برای قطر و مالزی، دلیل اصلی بهبود امتیاز، اعلام پروژه‌های جدید هیدروژن پاک بوده است. همچنین غنا توانسته با تسریع در حذف نفت از بخش انرژی خود، امتیاز بالاتری کسب کند.

در مقابل، کشورهای اردن، بریتانیا و کامرون، که بیشترین کاهش امتیاز را بین سال‌های 2022 و 2023 تجربه کرده‌اند. این کاهش‌ها عمدتاً به دلیل امتیازات پایین‌تر در شاخص تغییر سوخت بوده است. این شاخص تغییرات سهم نفت و زغال‌سنگ در تولید برق را طی یک دوره پنج‌ساله بررسی می‌کند. در مورد بریتانیا، کاهش قابل‌توجهی در سهم زغال‌سنگ در ترکیب انرژی برق بین سال‌های 2015 تا 2016 رخ داده بود. امتیاز شاخص در سال 2022، دوره 2015 تا 2020 را پوشش می‌داد که طی آن سهم زغال‌سنگ 6_/20 درصد کاهش یافت. با این حال، برای امتیاز 2023 که دوره 2016 تا 2021 را پوشش می‌دهد، کاهش به 9_/6 درصد رسیده و امتیاز شاخص پایین‌تر شده است. در مورد اردن، کاهش سهم نفت در ترکیب انرژی بین سال‌های 2015 تا 2016 مشابه بوده است. در حالی که در کامرون، افزایش موقتی در استفاده از نفت در بخش انرژی در سال 2015 رخ داده است.

در این تصویر، ایران تغییرات بسیار محدودی در شاخص CCE تجربه کرده است و بهبود قابل توجهی در عملکرد آن دیده نمی‌شود. کارایی انرژی و تغییر سوخت نقش کمی در بهبود امتیاز کشور ایفا کرده‌اند، اما ایران در شاخص‌هایی مانند CCUS و هیدروژن نیز پیشرفتی نداشته است. این به این معناست که ایران نیاز دارد برای بهبود وضعیت خود در شاخص اقتصاد چرخشی کربن، تمرکز بیشتری روی فناوری‌های جدید و بهره‌وری انرژی داشته باشد.

علاوه بر این، کشورهایی مانند عربستان سعودی و قطر با تمرکز بر پروژه‌های هیدروژن پاک و ذخیره‌سازی کربن توانسته‌اند امتیازات بالایی کسب کنند، که این موضوع نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها می‌تواند به بهبود امتیاز کلی ایران نیز کمک کند. برای بهبود جایگاه ایران در این شاخص، نیاز به سیاست‌گذاری‌های قوی‌تر در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و همچنین جذب و ذخیره‌سازی کربن وجود دارد.

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، فناوری‌های CCUS و هیدروژن پاک برخی از بزرگ‌ترین تغییرات در امتیازات شاخص CCE بین سال‌های 2022 تا 2023 را به خود اختصاص داده است. بنابراین، لازم است این شاخص‌ها به صورت دقیق مورد بررسی قرار گیرد. در شکل زیر امتیازات و تغییرات جذب، ذخیره‌سازی و استفاده کربن از سال 2021 تا 2023 نشان داده شده است. شاخص CCUS ظرفیت کل اعلام شده پروژه‌های ذخیره‌سازی کربن کشورها را در مراحل مختلف، از جمله عملیاتی، در حال ساخت، توسعه پیشرفته، توسعه اولیه یا در مرحله ارزیابی، اندازه‌گیری می‌کند. این شاخص برای تطبیق با اندازه کشور، ظرفیت کل را بر اساس تولید ناخالص داخلی کشور نرمال می‌کند. امتیاز 2023 برای این شاخص پروژه‌های اعلام شده تا پایان سال 2022 را در بر می‌گیرد، در حالی که امتیاز 2022 پروژه‌های تا پایان سال 2021 را پوشش می‌دهد.

مطابق شکل زیر توسعه و راه‌اندازی  پروژه‌های CCUS در تعداد محدودی از کشور‌ها رشد بسیار بیشتری داشته، که نشان دهنده توسعه نامتوارن کشور‌های مختلف جهان در این بخش است، در سال 2023، هشت کشور امتیاز 100 را کسب کردند، در حالی که 35 کشور امتیاز 0 دریافت کردند، که ایران نیز جزو این کشورها می‌باشد. علاوه بر این، تنها 14 کشور در این شاخص امتیازی بالاتر از 10 کسب کردند. قابل توجه است که این 14 کشور همه مناطق جهان به‌ جز آفریقای جنوب صحرا و جنوب آسیا را پوشش می‌دهند و شامل پنج اقتصاد نوظهور (اندونزی، عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی و برزیل) و سه کشور با درآمد متوسط هستند. علاوه بر این، در میان 29 کشوری که دارای هرگونه ظرفیت CCUS (چه عملیاتی و چه در خط لوله) هستند، یک‌ سوم تولیدکننده اصلی هیدروکربن نیستند.

برداشت دوم از این نمودار این است که اعلام آمادگی جهت توسعه فناوری‌های CCUS توسط بسیاری از کشور‌ها مطرح شده اما با سرعتی بسیار کند در حال انجام است. در سال 2021، تنها چهار کشور امتیاز 100 را کسب کردند و تعداد بیشتری از کشورها امتیازات ناچیز یا 0 داشتند. از سال 2021، افزایش‌های عمده ظرفیت (نسبت به اندازه تولید ناخالص داخلی) در کشورهایی مانند استرالیا، ایالات متحده، اندونزی، عربستان سعودی، آلمان و فدراسیون روسیه اعلام و بررسی شده است. با این وجود، پروژه‌های CCUS جهانی، چه در خط لوله و چه عملیاتی، همچنان بسیار عقب‌تر از آن چیزی است که در سناریوهای صفر خالص (Net Zero) هیئت بین ‌دولتی تغییرات اقلیم [1] (IPCC) با توافق‌نامه پاریس هم‌سو است.

امتیازات و تغییرات در شاخص هیدروژن پاک از سال 2021 تا 2023، در شکل زیر قابل مشاهده است. روندهای مشابهی در شاخص هیدروژن پاک نیز مشاهده می‌شود، که ظرفیت کل پروژه‌های هیدروژن پاک کشورها را اندازه‌گیری می‌کند. این پروژه‌ها، شامل پروژه‌هایی هستند که؛ به بهره‌برداری رسیده‌اند، تأمین مالی شده‌اند، در حال ساخت هستند، در مرحله مطالعه امکان‌سنجی قرار دارند، یا اعلام شده و برنامه‌ریزی آن‌ها آغاز شده است. شاخص هیدروژن پاک همه انواع هیدروژن پاک را پوشش می‌دهد، که نوع سبز و آبی از اصلی‌ترین انواع آن هستند. هیدروژن سبز با استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر از طریق الکترولیز تولید می‌شود، در حالی که هیدروژن آبی معمولاً از گاز طبیعی مشتق می‌شود و انتشار کربن‌دی‌اکسید مرتبط با آن از طریق CCUS جذب و ذخیره می‌شود. این مقادیر نسبت به اندازه اقتصاد آن کشور‌ها نرمال‌سازی می‌شوند.

در سال 2021، 11 کشور امتیاز 100 را کسب کردند، در حالی که 28 کشور امتیاز 0 دریافت کردند. قابل توجه است که همه کشورهایی که امتیاز 0 را دریافت کرده‌اند، طبق طبقه‌بندی UNFCCC[1] (کنوانسیون چارچوب تغییرات اقلیم سازمان ملل متحد) جزو کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شوند، که ایران نیز در میان این کشورها قرار دارد. هشت کشور از 22 کشوری که امتیازی بالاتر از 10 کسب کرده‌اند، کشورهای با درآمد متوسط هستند. برخلاف الگوی CCUS، دو کشور آفریقای جنوب صحرا شامل آفریقای جنوبی و آنگولا نیز به این گروه پیوستند. از میان 36 کشوری که حداقل مقداری ظرفیت اعلام شده در خط لوله دارند، تقریباً دو‌سوم (21 کشور) تولیدکننده اصلی نفت و گاز هستند و 21 کشور در حال توسعه محسوب می‌شوند.

مشابه شاخص CCUS، پروژه‌هایی با ظرفیت‌های قابل توجه (نسبت به اندازه اقتصاد هر کشور) از سال 2021 به‌طور رسمی اعلام شده‌اند. با این حال، ظرفیت عملیاتی همچنان در سطح بسیار پایینی قرار دارد. این مسئله نشان‌دهنده افزایش تمایل به استفاده از هیدروژن پاک به‌ عنوان یک ابزار کلیدی برای کاهش کربن در بخش‌هایی است که کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در آن‌ها دشوارتر می‌باشد. در سال 2021، تنها سه کشور پروژه‌های بزرگی را متناسب با اندازه اقتصاد خود اعلام کرده بودند. تا سال 2023، این تعداد به 11 کشور افزایش یافته و بسیاری از کشورهای دیگر نیز افزایش‌های قابل توجهی در امتیازات خود ثبت کرده‌اند.

جمع‌بندی

تحلیل تغییرات امتیازات شاخص CCE در بازه 2021 تا 2023 نشان می‌دهد که کشورهای پیشرو مانند عربستان سعودی، اندونزی و آلمان به دلیل سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در پروژه‌های CCUS و هیدروژن پاک، بهبود قابل‌توجهی در امتیازات خود داشته‌اند. این کشورها با تمرکز بر فناوری‌های نوین موفق شده‌اند گام‌های مهمی در جهت کاهش انتشار کربن بردارند. از سوی دیگر، کشورهایی مانند اردن، بریتانیا و کامرون کاهش‌هایی در امتیاز خود تجربه کرده‌اند که ناشی از تغییرات در سهم نفت و زغال‌سنگ در ترکیب انرژی آن‌ها بوده است.

در این بازه زمانی، ایران نیز با کاهش امتیاز مواجه بوده و عملکرد محدودی در حوزه اقتصاد چرخشی کربن داشته است. برای جبران این کاهش و بهبود جایگاه ایران در شاخص CCE، نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر در توسعه فناوری‌های CCUS و هیدروژن پاک و همچنین بهره‌وری انرژی وجود دارد. با تمرکز بر این حوزه‌ها و اجرای سیاست‌های قوی‌تر در جهت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، ایران می‌تواند در سال‌های آینده به بهبود امتیازات خود در این شاخص دست یابد.

مراجع

The Circular Carbon Economy Index 2023

[1]United Nations Framework Convention on Climate Change

[1] Intergovernmental Panel on Climate Change

[1] Circular Carbon Economy

[2] Carbon capture and storage