دنیای امروز شاهد تغییرات قابل توجهی در الگوهای مصرف انرژی است. با گذشت زمان، تقاضا برای منابع انرژی نه تنها از جنبه‌های اقتصادی و صنعتی، بلکه به‌ویژه در زمینه‌های مصرف خانگی و فناوری‌های نوظهور نیز در حال افزایش است. این تغییرات که به‌ویژه تحت تأثیر عواملی چون تغییرات اقلیمی، دیجیتالی‌شدن و تحول در الگوهای تولید و مصرف انرژی الکتریکی (برق) قرار دارند، سبب شده‌اند که سهم و اهمیت انرژی‌های تجدیدپذیر و منابع غیر فسیلی در معادلات جهانی به طور فزاینده‌ای افزایش یابد. در این میان، رقابت برای تأمین انرژی پایدار و کاهش اثرات محیط‌زیستی همچنان از چالش‌های اصلی به شمار می‌رود. این تحولات نه تنها بر کشورهای صنعتی، بلکه بر اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه نیز تأثیرات عمیقی گذاشته است.
برای مطالعه مقاله “بررسی نقش هیدروژن کم‌کربن در کربن‌زدایی صنایع در دوره گذار انرژی” اینجا کلیک کنید.
شتاب‌گیری تقاضای انرژی، با پیشتازی برق
در سال‌های اخیر، تغییرات قابل‌توجهی در بازار جهانی انرژی مشاهده شده است که در سال ۲۰۲۴ این تحولات شدت بیشتری یافته‌اند. اجزای مختلف نظام انرژی جهانی در این سال با نرخ‌های رشد متفاوتی روبه‌رو شده‌اند که نشان‌دهنده تأثیر همزمان عوامل کوتاه‌مدت و روندهای ساختاری بلندمدت است. در سال ۲۰۲۴، تقاضای جهانی انرژی ۲.۲ درصد افزایش یافته است که این میزان رشد به‌طور قابل‌توجهی سریع‌تر از میانگین سالانه ۱.۳ درصد بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ بوده است. بخشی از این افزایش به تغییرات شدید آب‌وهوایی در برخی مناطق مربوط می‌شود که طبق برآوردها حدود ۰.۳ واحد به رشد ۲.۲ درصدی افزوده است. با این حال، رشد تقاضای انرژی همچنان از رشد اقتصاد جهانی کمتر بوده است. تولید ناخالص داخلی جهانی در سال ۲۰۲۴ حدود ۳.۲ درصد رشد داشته است که نزدیک به میانگین بلندمدت خود قرار دارد.
در این میان، تقاضای برق با نرخ رشد بیشتری نسبت به کل تقاضای انرژی و تولید ناخالص داخلی افزایش یافته و به ۴.۳ درصد رسیده است. این افزایش در تقاضا بزرگ‌ترین میزان ثبت‌شده تاکنون بوده است، به‌جز جهش‌هایی که پس از رکودهای اقتصادی مشاهده شده است. این روند ساختاری نشان‌دهنده دسترسی بیشتر مردم به وسایل پرمصرف برق مانند سیستم‌های تهویه مطبوع و افزایش مصرف برق در صنایع با نیاز به انرژی بالا است. علاوه بر این، دیجیتالی‌شدن، گسترش مراکز داده، پیشرفت‌های هوش مصنوعی و افزایش استفاده از برق در مصارف نهایی (مانند حمل‌ونقل برقی و گرمایش برقی)، نقش مهمی در افزایش تقاضای برق ایفا کرده است. در مجموع، بخش برق سه پنجم از کل افزایش تقاضای جهانی انرژی را به خود اختصاص داده است.
منابع تجدیدپذیر بیشترین سهم را در رشد عرضه انرژی جهانی داشته‌اند و ۳۸ درصد از این افزایش به این منابع اختصاص یافته است. پس از آن، گاز طبیعی با ۲۸ درصد، زغال‌سنگ با ۱۵ درصد، نفت با ۱۱ درصد و انرژی هسته‌ای با ۸ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. شدت انرژی در اقتصاد جهانی تنها ۱ درصد بهبود یافته است که این موضوع نشان‌دهنده روند کند بهبود در سال‌های اخیر است. همچنین، میزان انتشار کربن دی‌اکسید مرتبط با انرژی به ۰.۸ درصد کاهش یافته که نسبت به ۱.۲ درصد در سال ۲۰۲۳ کاهش قابل‌توجهی نشان می‌دهد.
این تغییرات در تقاضای انرژی و تحولات ساختاری در منابع مختلف انرژی، چشم‌اندازهای جدیدی را برای آینده انرژی و اثرات آن بر محیط‌زیست و اقتصاد جهانی به همراه دارد.
رشد متوسط اقتصاد جهانی در سال ۲۰۲۴
اقتصاد جهانی در سال ۲۰۲۴ پس از نوسانات ناشی از پاندمی کووید-۱۹ و بهبود اقتصادی جهانی در پی آن، روند رشد متعادلی را تجربه کرده است. رشد جهانی در این سال به‌طور متوسط ۳.۲ درصد بوده که تقریباً با میانگین رشد پیش از پاندمی یعنی ۳.۴ درصد در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ هم‌خوانی داشته است. تورم که پس از پاندمی به‌شدت افزایش یافته بود و تحت تأثیر پیامدهای اقتصادی جنگ اوکراین قرار گرفته بود، در سال ۲۰۲۴ روند کاهشی خود را ادامه داد.
برای مطالعه مقاله ” اهمیت تنوع بخشی به منابع انرژی و سوخت‌های جایگزین در گذار انرژی و کربن‌زدایی” اینجا کلیک کنید.
قیمت‌های جهانی انرژی نیز پس از افزایش شدید در سال ۲۰۲۲ تعدیل شده و روند نزولی پیدا کرده‌اند. با وجود این، ریسک‌های ژئوپلیتیکی همچنان پابرجا بوده و برخی بازارها با نوسانات قابل‌توجه اقتصادی مواجه هستند. به‌عنوان نمونه، شاخص قیمت گاز طبیعی اروپا (TTF) تا پایان دسامبر ۲۰۲۴، نسبت به حداقل قیمت خود در فوریه همان سال، دو برابر شده است.
در سال ۲۰۲۴، رشد تولید ناخالص داخلی در کشورهای پیشرفته با اندکی کاهش به ۱.۷ درصد رسید. در ایالات متحده، رشد اقتصادی پایدار بود که تا حد زیادی ناشی از افزایش سطح اطمینان مصرف‌کنندگان نسبت به شرایط اقتصادی و بهبود شاخص‌های اقتصادی بود. در مقابل، اتحادیه اروپا با چالش‌هایی در زمینه رقابت‌پذیری مواجه شد که باعث کاهش سرعت رشد اقتصادی این منطقه گردید.
در بازارهای نوظهور و اقتصادهای در حال توسعه، نرخ رشد اقتصادی همچنان بالا باقی ماند اما نسبت به سال قبل کاهش یافت و به ۴.۴ درصد رسید. جمهوری خلق چین رشد ۵ درصدی ثبت کرد که عمدتاً ناشی از بهبود تولید صنعتی و افزایش صادرات بود، هرچند بخش مسکن همچنان با رکود مواجه است. نرخ رشد اقتصادی هند نیز کاهش یافت و به ۶.۵ درصد رسید. همچنین، برزیل در سال ۲۰۲۴ بهبود عملکرد اقتصادی داشت و تولید ناخالص داخلی این کشور ۳.۷ درصد افزایش یافت.
رشد تقاضای انرژی بر اساس منطقه
در سال ۲۰۲۴، تقاضای جهانی انرژی با افزایشی معادل ۲.۲ درصد به تقریباً ۶۵۰ اگزاژول رسید. این رشد عمدتاً ناشی از بازگشت قابل توجه تقاضا در اقتصادهای توسعه‌یافته بود که پس از کاهش ۲ درصدی در سال ۲۰۲۳، نزدیک به ۱ درصد افزایش را تجربه کردند. در اتحادیه اروپا، تقاضا برای نخستین بار از سال ۲۰۱۷ (به‌جز دوره بازگشت پس از پاندمی کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۱) افزایش یافت؛ این رشد عمدتاً به دلیل کاهش قیمت انرژی و همچنین اثرات پایین بودن سطح تقاضا در سال‌های گذشته است که موجب شده افزایش کنونی نسبت به آن سطح پایین‌تر، چشمگیرتر به نظر برسد. در ایالات متحده، تقاضا ۱.۷ درصد رشد کرد، در حالی که ژاپن روند کاهشی بلندمدت خود را ادامه داد و تقاضا در این کشور ۱.۲ درصد کاهش یافت.
در سال ۲۰۲۴، نرخ رشد تقاضای انرژی در اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه کاهش یافت و به کمتر از ۳ درصد رسید؛ این در حالی است که در سال ۲۰۲۳ این نرخ نزدیک به ۴ درصد بود که نشان‌دهنده کاهش قابل توجهی است. این کاهش رشد تقاضای انرژی عمدتاً به کند شدن روند رشد در چین مربوط می‌شود؛ به طوری که نرخ رشد تقاضا در این کشور تقریباً نصف شده است. این کاهش قابل توجه تا حدی ناشی از پایان تأثیرات بازگشایی اقتصادی پساکووید در اوایل سال ۲۰۲۳ است. همچنین، رشد تقاضای انرژی در هند نیز کاهش یافته و به کمتر از ۵ درصد رسیده است.
با این وجود، با وجود کاهش نرخ رشد، حدود چهار پنجم از کل افزایش تقاضای انرژی جهانی در سال ۲۰۲۴ در اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه رخ داده است. از این مقدار، تقریباً سه پنجم متعلق به کشورهای آسیایی در حال توسعه است. نکته قابل توجه این است که رشد تقاضای انرژی در هند به تنهایی بیشتر از کل افزایش تقاضای انرژی در تمام کشورهای توسعه‌یافته بوده است.
در سال ۲۰۲۴، تقاضا برای تمامی انواع سوخت‌ها و فناوری‌ها در سطح جهان افزایش یافت، هرچند این رشد با سرعت‌های متفاوتی رخ داد. بیشترین افزایش مربوط به منابع انرژی غیر فسیلی بود که سهم قابل توجهی در ترکیب رشد تقاضای جهانی داشتند.
روند تقاضا گاز طبیعی
در میان سوخت‌های فسیلی، گاز طبیعی سریع‌ترین نرخ رشد را تجربه کرد؛ به طوری که تقاضا برای آن ۲.۷ درصد افزایش یافته و به سطحی بی‌سابقه در سال ۲۰۲۴ رسید. این رشد عمدتاً در بازارهای پررونق آسیایی رخ داد؛ به گونه‌ای که تقاضا در چین بیش از ۷ درصد و در هند بیش از ۱۰ درصد افزایش یافت. پس از دو سال کاهش ناشی از افزایش قیمت‌ها، اقتصادهای پیشرفته مجدداً شاهد افزایش تقاضا بودند. در سطح جهانی، این رشد تقاضا بیشتر ناشی از افزایش مصرف صنعتی و کاربرد گاز طبیعی در تولید برق بوده است.
روند تقاضا گاز نفت خام
رشد تقاضای جهانی نفت در سال ۲۰۲۴ کاهش یافت و به ۰.۸ درصد رسید، در حالی که این رقم در سال ۲۰۲۳ برابر با ۱.۹ درصد بود. کاهش تقاضای نفت عمدتاً به پایان دوره احیای اقتصادی پس از بحران کووید، کند شدن رشد بخش صنعت و افزایش بهره‌گیری از جایگزین‌هایی مانند خودروهای برقی مرتبط است. در اقتصادهای پیشرفته، تقاضا تقریباً ثابت ماند و کاهش اندکی معادل ۰.۱ درصد داشت. در چین نیز رشد تقاضای نفت به‌شدت کاهش یافته و به ۰.۸ درصد رسید، در حالی که سایر اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه رشد حدود ۱ درصدی را ثبت کردند. این رشد عمدتاً توسط بخش‌های پتروشیمی و هواپیمایی هدایت شده است، در حالی که تقاضا در بخش حمل و نقل جاده‌ای کمی کاهش یافته است.
روند تقاضا ذغال‌سنگ
مصرف زغال‌سنگ بیش از ۱ درصد افزایش یافت و به رکوردی بی‌سابقه دست یافت، اما نرخ رشد آن نسبت به سال‌های گذشته که پس از بحران کووید جهش قابل توجهی داشت، کاهش یافته است. افزایش استفاده از زغال‌سنگ در تولید برق از عوامل رشد تقاضا بود، اما تقاضای زغال‌سنگ متالوژیکی به دلیل کاهش تولید فولاد کاهش یافت. رشد تقاضای زغال‌سنگ عمدتاً به بازارهای آسیایی در حال توسعه محدود می‌شود، به‌گونه‌ای که چین اکنون تقریباً ۴۰ درصد بیشتر از سایر کشورهای جهان زغال‌سنگ مصرف می‌کند. در عین حال، مصرف زغال‌سنگ در اقتصادهای پیشرفته کاهش یافته و در سال ۲۰۲۴ بیش از ۵ درصد افت داشته است.
روند تقاضا انرژی‌های غیر فسیلی
سایر منابع انرژی غیر فسیلی شامل انرژی هسته‌ای، منابع تجدیدپذیر، زیست‌انرژی و پسماند، بیش از ۵ درصد در سال ۲۰۲۴ رشد کرده‌اند و تقریباً نیمی از کل رشد تقاضای انرژی جهانی را تشکیل داده‌اند. انرژی هسته‌ای با رشد ۴ درصدی و منابع تجدیدپذیر با افزایش نزدیک به ۶ درصدی به ویژه به دلیل توسعه سریع انرژی خورشیدی فتوولتائیک و انرژی بادی، سهم مهمی در این رشد داشته‌اند. همچنین، عرضه انرژی از منابع آبی ۴.۴ درصد افزایش یافته و بهبود قابل توجهی نسبت به کاهش بی‌سابقه سال ۲۰۲۳ ناشی از خشکسالی در بازارهای بزرگ هیدروالکتریک داشته است.
برای مطالعه مقاله “ضرورت گذار جهانی انرژی از طریق هیدروژن سبز” اینجا کلیک کنید.
جمع بندی
بررسی روندهای جهانی در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که تقاضای انرژی با شتابی قابل توجه افزایش یافته است، به‌ویژه در بخش انرژی الکتریکی که با نرخ رشدی فراتر از کل تقاضای انرژی و رشد اقتصاد جهانی همراه بوده است. این افزایش تقاضا تحت تأثیر همزمان عوامل ساختاری بلندمدت نظیر گسترش فناوری‌های برق‌محور، دیجیتالی‌شدن و ارتقای دسترسی به تجهیزات پرمصرف قرار گرفته است. همچنین، تأثیرات شرایط آب‌وهوایی شدید نیز به طور قابل توجهی در افزایش مصرف انرژی نقش داشته‌اند.
منابع تجدیدپذیر با سهم عمده‌ای در رشد عرضه انرژی جهانی، روند گذار به سمت سبد انرژی پاک‌تر را تقویت کرده‌اند. هرچند بهبود شدت انرژی اقتصاد جهانی اندک بوده است، کاهش نسبی انتشار گازهای گلخانه‌ای نشان‌دهنده پیشرفت‌های تدریجی در زمینه توسعه پایدار است. با این وجود، استمرار وابستگی به سوخت‌های فسیلی و نیاز به سیاست‌های جامع و هماهنگ برای تسریع روند کربن‌زدایی برجسته است.
از منظر منطقه‌ای، اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه به‌ویژه چین و هند، بیشترین سهم را در رشد تقاضای انرژی به خود اختصاص داده‌اند که اهمیت استراتژیک این کشورها در چشم‌انداز انرژی جهانی را برجسته می‌سازد. رشد محسوس تقاضا برای گاز طبیعی و سایر منابع غیر فسیلی بیانگر تحولات بنیادینی است که به سمت پاک‌تر شدن ترکیب انرژی جهان در حال پیشرفت است.
در نهایت، دستیابی به اهداف محیط‌زیستی و توسعه پایدار مستلزم اتخاذ سیاست‌های مؤثر در زمینه ارتقای بهره‌وری انرژی، توسعه فناوری‌های نوین و تسریع در بهره‌برداری از منابع تجدیدپذیر است. تحقق این اهداف نیازمند همکاری‌های بین‌المللی، سرمایه‌گذاری هدفمند و رویکردهای جامع سیاستگذاری است تا تعادلی میان رشد اقتصادی و حفاظت از محیط زیست ایجاد شود.
