با افزایش نیاز به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و دست‌یابی به منابع انرژی پایدار، کشورهای پیشرو در خاورمیانه، به‌ویژه امارات متحده عربی، عربستان سعودی و ترکیه، توجه ویژه‌ای به توسعه فناوری‌های هیدروژن پاک معطوف کرده‌اند. این کشورها با استفاده از ظرفیت‌های داخلی خود و امضای توافق‌نامه‌های بین‌المللی، به‌دنبال افزایش تولید و بهره‌وری در صنعت هیدروژن هستند. بررسی نقشه راه تولید هیدروژن سبز و آبی کشورهای پیشروی خاورمیانه نشان می‌دهد که این کشورها با استراتژی‌های ملی و سرمایه‌گذاری‌های کلان، نه‌تنها به تامین انرژی داخلی پاک‌تر کمک می‌کنند، بلکه پتانسیل بزرگی برای تبدیل‌شدن به صادرکنندگان اصلی هیدروژن در جهان دارند. این مقاله به بررسی اقدامات و برنامه‌های استراتژیک کشورهای مذکور در زمینه تولید و بهره‌برداری از هیدروژن پاک می‌پردازد و به چشم‌اندازهای آنها در بازارهای جهانی انرژی پاک نگاهی می‌اندازد.
امارات متحده عربی: پیشگام در توسعه هیدروژن کم‌کربن
در مارس 2021، امارات متحده عربی و کره جنوبی تفاهم‌نامه‌ای را برای توسعه اقتصاد هیدروژن امضا کردند. این توافق بین شرکت ملی نفت ابوظبی، شرکت سرمایه‌گذاری مبادالا و آدکیو، به منظور پایه‌گذاری اتحاد هیدروژن ابوظبی شکل گرفت و هدف آن ارتقای استفاده از هیدروژن کم‌کربن در صنایع مختلف است. این چارچوب حمایتی، به واسطه ایجاد یک ساختار نظارتی دقیق و کامل، با سیاست‌ها، مشوق‌ها، استانداردها و گواهی‌ها از صنعت هیدروژن کم‌کربن پشتیبانی می‌کند.
حمایت امارات از این صنعت در چارچوب بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، تقویت مشارکت‌های موجود و ایجاد همکاری‌های جدید برای تحقیق و توسعه ملی تجلی یافته است. امارات در این مسیر تلاش دارد تا با اجرای بیش از هفت پروژه بزرگ، جایگاه خود را در بازار جهانی هیدروژن مستحکم کند و 25 درصد از بازارهای صادراتی کشورهای عمده‌ای چون ژاپن، کره جنوبی، آلمان و هند را به دست آورد.
به گفته نوال الحسنی، نماینده دائم امارات در آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر، هیدروژن سبز بخش مهمی از استراتژی انرژی امارات تا سال 2050 خواهد بود؛ این استراتژی بر آن است تا 50 درصد از ترکیب کل انرژی امارات را به منابع پاک اختصاص دهد.
عربستان سعودی: گام‌های بلند به سوی رهبری جهانی در تولید هیدروژن
عربستان سعودی در تلاش است تا به بزرگ‌ترین تولیدکننده هیدروژن در جهان تبدیل شود. شهر نئوم، به‌عنوان پروژه‌ای آینده‌نگر و پایدار، قرار است قطب اصلی هیدروژن این کشور شود. در این راستا، شرکت سعودی آرامکو و ایر پروداکتز اولین ایستگاه سوخت‌گیری هیدروژنی عربستان را می‌سازند تا با زیرساخت‌های مناسب، توسعه حمل و نقل پایدار را پشتیبانی کنند.
توافقات بین‌المللی برای توسعه هیدروژن پاک
عربستان در همکاری با فرانسه، برنامه‌ای برای استفاده از پیل‌های سوختی هیدروژنی در تمام وسایل نقلیه سنگین خود آغاز کرده است. همچنین، با امضای یادداشت تفاهمی با آلمان در زمینه هیدروژن پاک، قصد دارد جایگاه جهانی خود را در این صنعت تثبیت کند. این توافق‌ها نه‌تنها به گسترش اقتصاد هیدروژن در عربستان کمک می‌کند بلکه راهی برای دست‌یابی به بازار جهانی تریلیون دلاری و فرصت‌های اقتصادی بی‌شمار فراهم می‌آورد.
همکاری با آلمان در راستای اهداف پایداری
در 11 مارس 2021، عبدالعزیز بن سلمان آل سعود، وزیر انرژی عربستان، و پیتر آلتمایر، وزیر امور اقتصادی آلمان، تفاهم‌نامه‌ای برای همکاری در زمینه هیدروژن امضا کردند که بر توسعه پایدار و کاهش گازهای گلخانه‌ای تأکید دارد. این تفاهم‌نامه نیازهای خاص هر کشور را مدنظر قرار داده و با اهداف توافقنامه پاریس همسو است.
2023 تا 2040
زیرساخت‌های پیشرفته عربستان سعودی برای تولید هیدروژن پاک
عربستان سعودی با دارا بودن ظرفیت ذخیره‌سازی حدود 25 گیگاتن کربن دی‌اکسید در سازندهای عظیم زمین‌شناسی و همچنین بهره‌گیری از تابش مستقیم و سرعت باد بسیار بالا، توانایی تولید هیدروژن پاک با هزینه مقرون‌به‌صرفه و رقابتی را داراست. این ویژگی‌ها در کنار تجربه چندین‌ساله این کشور در تولید هیدروژن و مواد شیمیایی در مقیاس صنعتی، نشان‌دهنده آمادگی عربستان برای تبدیل شدن به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان هیدروژن پاک در سطح جهانی است.
پروژه‌های پیشگام در جذب و ذخیره کربن
کارخانه جذب کربن دی‌اکسید آرامکو در هاویه، که کربن دی‌اکسید فشرده شده را به مخازن نفتی زیرزمینی تزریق می‌کند، ظرفیت ذخیره‌سازی 800 هزار تن کربن دی‌اکسید در سال را دارد و همزمان بازیافت نفت را نیز افزایش می‌دهد. این پروژه در کنار تأسیسات الریاده در ابوظبی، از بزرگ‌ترین پروژه‌های جذب و ذخیره کربن در خاورمیانه به شمار می‌رود و به کاهش انتشار کربن دی‌اکسید و ارتقای تولید انرژی پاک کمک می‌کند.
شهر نئوم و پروژه هلیوس؛ آغازگر تبدیل هیدروژن به آمونیاک
شهر نئوم با هدف تبدیل شدن به قطب اصلی هیدروژن عربستان، علاوه بر تامین مواد اولیه پاک برای تولید کودها و مواد شیمیایی، میزبان پروژه عظیم هلیوس خواهد بود. این پروژه، که قرار است در سال 2025 راه‌اندازی شود، به‌عنوان بزرگ‌ترین تاسیسات تجدیدپذیر هیدروژن به آمونیاک جهان طراحی شده است. شرایط ویژه آب‌وهوایی و ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر 4 گیگاواتی از جمله تابش خورشیدی در روز و باد در شب، به الکترولیزورهای هلیوس اجازه می‌دهد تا با ضریب بار بالا فعالیت کنند و تولید سالانه 1.2 میلیون تن آمونیاک را محقق سازند.
فرصت‌های عربستان سعودی در بازارهای بین‌المللی کربن و هیدروژن
طرح‌های قیمت‌گذاری کربن در بازارهای اروپا و آسیا فرصتی ایده‌آل برای عربستان سعودی به‌منظور تحقق جاه‌طلبی‌های خود در حوزه هیدروژن پاک فراهم کرده است. با افزایش قیمت کربن، واردکنندگان انرژی بیشتر به‌دنبال جایگزین‌های پاک هستند، و این مساله زمینه‌ساز مزیت رقابتی برای محصولات مشتق‌شده از هیدروژن آبی نظیر آمونیاک، فولاد، شیشه و کود شده است. این محصولات نه‌تنها به کاهش انتشار کربن کمک می‌کنند، بلکه می‌توانند نیاز رو به رشد بازارهای اروپا و آسیا را نیز پاسخ دهند.
پیش‌بینی می‌شود که هزینه تولید هیدروژن آبی حداقل تا سال 2030 نسبت به هیدروژن سبز مقرون‌به‌صرفه‌تر باقی بماند. با این حال، انتظار می‌رود که در میان‌مدت تا بلندمدت، کاهش هزینه‌های انرژی تجدیدپذیر و فناوری‌های الکترولیز، زمینه رقابتی‌تر شدن هیدروژن سبز را فراهم آورد. هنگامی که قیمت‌گذاری کربن به صورت موثر و ثابت تعیین شود، تولید هیدروژن سبز نسبت به آبی از مزیت رقابتی بیشتری برخوردار خواهد شد و این امر به تقویت نقش عربستان در تولید انرژی‌های پایدار کمک خواهد کرد.
ترکیه: گامی به سوی استقلال انرژی با توسعه هیدروژن
ترکیه با راه‌اندازی مرکز فناوری‌های انرژی پاک در استان مرکزی قونیه، اولین گام‌های خود را در ترکیب هیدروژن و گاز طبیعی برداشته است. این اقدام به ترکیه کمک می‌کند تا به منابع انرژی پاک‌تر دست یابد و وابستگی خود به واردات انرژی را کاهش دهد. از آنجا که استراتژی انرژی این کشور بر منابع محلی متمرکز است، استفاده از هیدروژن داخلی و پاک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برنامه‌های ترکیه شامل کربن‌زدایی در تأمین گرمایش، افزایش تولید هیدروژن از منابع داخلی و استفاده از بور به‌عنوان یک ماده ذخیره‌سازی و محافظ برای هیدروژن است.
هیدروژن در بخش گاز طبیعی و حمل و نقل
در سال 2021، ترکیه تمرکز ویژه‌ای بر استفاده از هیدروژن در بخش گاز طبیعی داشته و ترکیب آن با سیستم توزیع گاز طبیعی را در پایان همین سال آغاز کرده است. استفاده از هیدروژن به دلیل مزایای اقتصادی، به‌ویژه در حمل و نقل، توجه بسیاری از کشورهای جهان را به خود جلب کرده است. وزیر نفت ترکیه بر اهمیت تولید هیدروژن از زغال‌سنگ داخلی تأکید دارد و اعلام کرده است که این انرژی می‌تواند حمل و نقل پاک را میسر سازد. به‌عنوان مثال، یک اتوبوس با هیدروژن تولیدشده از یک تن زغال‌سنگ می‌تواند مسافت 1030 کیلومتر را طی کند، که نشان از ظرفیت بالای ذخایر زغال‌سنگ ترکیه برای تولید انرژی هیدروژنی دارد.
پتانسیل صادرات هیدروژن سبز به اروپا
ترکیه به دلیل برخورداری از منابع انرژی تجدیدپذیر، ظرفیت مناسبی برای تولید انرژی هیدروژنی دارد. در دهه آینده، تولید و صادرات هیدروژن سبز به اروپا می‌تواند فرصتی استراتژیک برای صادرکنندگان ترکیه باشد، حتی با وجود اینکه هنوز هدف‌گذاری مشخصی برای هیدروژن در سیاست‌های این کشور تعیین نشده است.
چالش‌های قانونی و برنامه‌های حمایتی ترکیه برای توسعه هیدروژن
در حال حاضر، ترکیه قوانین خاصی برای تولید، حمل و نقل یا ذخیره‌سازی هیدروژن وضع نکرده است. با وجود اینکه برخی مقررات عمومی بازارهای گاز مایع، برق و گاز طبیعی به هیدروژن مربوط می‌شود، هیچ‌کدام به‌طور مستقیم این حوزه را پوشش نمی‌دهند. دولت ترکیه این نقص قانونی را پذیرفته و تهیه مقررات کافی برای هیدروژن را به‌عنوان یکی از اهداف بلندمدت خود در نظر گرفته است. این برنامه‌ریزی‌ها به دنبال افزایش بهره‌وری انرژی و ترویج استفاده از منابع پاک مانند هیدروژن و سوخت‌های تجدیدپذیر هستند.
اولویت به پروژه‌های هیدروژنی با منابع تجدیدپذیر
طبق ماده 30 مقررات بهره‌وری انرژی، موسسات و سازمان‌های دولتی که در پروژه‌های تحقیق و توسعه مرتبط با هیدروژن فعالیت می‌کنند، باید به پروژه‌هایی که از منابع تجدیدپذیر نظیر آب، باد، خورشید و انرژی زمین گرمایی برای تولید هیدروژن استفاده می‌کنند، اولویت دهند. این اولویت‌بندی به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و حمایت از توسعه انرژی‌های پاک کمک می‌کند.
برنامه‌های اقدام ملی برای استفاده از هیدروژن در حمل و نقل عمومی
در 2 می 2019، ترکیه مقررات بهره‌وری انرژی را در حوزه حمل‌ونقل به اجرا گذاشت. این قوانین به‌طور خاص به ترویج استفاده از سوخت‌های جایگزین و سازگار با محیط‌زیست مانند هیدروژن می‌پردازند. بر اساس برنامه اقدام ملی بهره‌وری انرژی که در نوامبر 2017 منتشر شد، ترکیه قصد دارد تا سال 2023 وسایل نقلیه‌ای سبک‌وزن، الکتریکی، هیبریدی، هیدروژنی و با سوخت گاز طبیعی را در حمل و نقل عمومی به کار گیرد. این اهداف نشان‌دهنده عزم ترکیه برای به‌کارگیری هیدروژن در برنامه‌های انرژی و حمل‌ونقل پایدار کشور است.
جمع‌بندی
در مسیر جهانی به سمت کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، خاورمیانه با رهبری کشورهایی مانند امارات متحده عربی، عربستان سعودی و ترکیه به‌عنوان یک قطب کلیدی در توسعه هیدروژن پاک وارد عرصه شده است. امارات متحده عربی با تمرکز بر هیدروژن کم‌کربن، عربستان سعودی با جاه‌طلبی‌های بزرگ برای تبدیل شدن به بزرگ‌ترین تولیدکننده هیدروژن در جهان و ترکیه با تلاش برای استقلال انرژی از طریق هیدروژن، هر یک به نحوی به این تحول کمک می‌کنند. با اجرای پروژه‌های عظیم ذخیره‌سازی و جذب کربن، سرمایه‌گذاری در تاسیسات تجدیدپذیر و امضای توافق‌نامه‌های بین‌المللی، این کشورها خود را برای تبدیل شدن به بازیگران اصلی بازار جهانی هیدروژن آماده می‌کنند. با این حال، پیشرفت آنها به چالش‌هایی نظیر عدم وجود مقررات دقیق برای تولید و توزیع هیدروژن بستگی دارد.
در نهایت، رویکرد استراتژیک و هدفمند این کشورها، خاورمیانه را به منطقه‌ای مهم در گذار به انرژی‌های پاک تبدیل کرده و نقشی اساسی در تأمین نیازهای رو به رشد جهانی به سوخت‌های پایدار ایفا می‌کند.
